گروه دانشگاه ایسکانیوز؛ مهدی فیضیصفت - «رام کردن اسب»؛ شاید بعیدترین معنایی باشد که بتوان برای سیاست متصور شد؛ اما واژهای که شاید یکی از پرکاربردترین کلمات در دنیای امروز باشد، در گذر زمان تغییر ماهیت داده و معانی دیگری به خود گرفته است. علیاکبر دهخدا، ادیب و لغتشناس سرشناس ایرانی که دستی بر آتش سیاست نیز داشته در بزرگترین و مهمترین لغتنامه فارسی، سیاست را پاس داشتن مُلک، نگاه داشتن، حفاظت، نگاهداری، حراست، حکم راندن بر رعیت، حکومت، ریاست و داوری معنا کرده است؛ اما در جهان کنونی بهویژه بین مردم، سیاست مترادف با دولت و حکومت بوده و افرادی همچون رئیس جمهور، وزرای کابینه و نمایندگان مجلس شورای اسلامی، سیاستمدار تلقی میشوند.
در فرهنگ عامه، سیاست اما بار معنایی منفی داشته و بسیاری، سیاست را همتراز با مکر و حیله در نظر میگیرند. البته نظریهپردازان بزرگی چون نیکولو ماکیاولی هم، چنین نظری دارند. او در کتاب «شهریار»، هدف عمل سیاسی را دستیابی به قدرت دانسته و آن را محدود به هیچ حکم اخلاقی نمیداند. فیلسوف ایتالیایی بهکار بردن هر چیز را در سیاست برای پیشبرد اهداف مجاز میشمارد و سیاست را به کلی از اخلاق جدا میداند. شاید وینستون چرچیل نخستوزیر پیشین بریتانیا و هنری کیسینجر مشاور اسبق امنیت ملی آمریکا مشهورترین دولتمردانی بودهاند که سیاست را دستاویز اهداف سلطهگرانه استعمارگران قرار دادند و عبارت «بازی کثیف سیاست» را احیا کردند.
علوم انسانی، گنج پنهان غرب
بیش از دو قرن از وقوع انقلاب صنعتی در جهان میگذرد؛ روزگاری که ابرقدرتهای جهان، مردم کشورهای توسعهنیافته و در حال توسعه را به غرب کشاندند و در قامت کارگر به کار گرفتند. در واقع سرمایههای انسانی کشورهای آسیایی و آفریقایی به روند توسعه در اروپا و آمریکا سرعت بخشیدند و به گسترش اختلاف طبقاتی میان شرق و غرب کره خاکی کمک کردند. در اواسط قرن بیستم، دنیا انقلاب دیگری به چشم دید و کامپیوترها به جزئی جداییناپذیر از زندگی مردم تبدیل شدند. در این بین رشتههای مهندسی و علوم ریاضی و فنی جایگاهی ویژه یافتند و متخصصان این عرصهها مورد توجه ویژه قرار گرفتند، تا جایی که کشورهای توسعهیافته با اختصاص امکانات ویژه، به جذب نخبگان دیگر کشورها روی آوردند. به همین دلیل بسیاری از جوانان تحصیلکرده خاورمیانه از جمله ایران به امید زندگی مرفه راهی غرب شدند تا در رشتههای مهندسی متخصص شوند و در بهترین حالت به کشور برگشته و به هموطنان خود خدمت کنند.
کشورهای توسعهیافته به بهرهبرداری از سرمایههای انسانی دیگر نقاط جهان ادامه دادند؛ اما در سکوت، خود را در حوزههای علوم انسانی تقویت کردند و البته تا حد امکان، مردم دیگر کشورها را از دسترسی به علوم نظری جدید دور نگه داشتند. دیگر کشورها رؤیای کاهش فاصله صنعتی و تکنولوژیک با اروپا و آمریکا را داشتند و بیشتر تمرکز خود را روی علوم فنی گذاشتند و از علوم انسانی غافل شدند، به همین دلیل غرب، فیلسوفان و نظریهپردازانی مانند یورگن هابرماس، برتراند راسل و ژاک لاکان را پرورش داد؛ اما شرق نتوانست پا به پای سمت دیگر قطبنما پیش برود.
تولد رشتهای به نام سیاستگذاری
ایران نیز تا چند دهه پیش علوم انسانی را چندان قدر نمیدانست و حتی در دوران تحصیل، دانشآموزانی که از کسب معدل لازم برای انتخاب گروههای علوم ریاضی و علوم تجربی ناتوان بودند، آینده خود را در علوم انسانی جستوجو میکردند! اما رفته رفته اهمیت علوم انسانی بر متولیان آموزش و مدیران دولتی نیز آشکار شد و آنها پی به تأثیر این علوم بر تمامیت جامعه بردند. کمکم مسئولان هم متوجه شدند توانایی مدیریت، ذاتی نیست و علمی است که باید با آموزش در سطوح پیشرفته کسب شود. در همین راستا محققان و پژوهشگران علوم نظری در سالهای اخیر بر یادگیری تصمیمسازی و تصمیمگیری تأکید کردند و خواستار آموزش سیاستگذاری بهجای آزمون و خطا شدند تا هم از خسارات کسب تجربه مدیریت بکاهند و هم بر شتاب پیشرفت کشور بیفزایند، به همین دلیل در سالهای اخیر رشتههای مرتبط با سیاستگذاری در فضای آکادمیک راهاندازی و متخصصانی در این حوزه تربیت شده است.
14 مردادماه 1285 فرمان مشروطه به دست مظفرالدین شاه قاجار امضا شد و نخستین قانون اساسی ایران به تصویب رسید. در 113 سال گذشته که دولت به معنای مدرن در کشورمان شکل گرفته، بسیاری از تصمیمات با آزمون و خطا اجرا شده و پیش رفته است. این روند از دوره قاجار آغاز شد و حتی حکومت پهلوی با وجود ادعای هدایت کشور به سوی پیشرفت، نتوانست مدرنیته و مدرنیسم را به صورت موازی پیش ببرد و در توسعه علوم انسانی ناکام بود؛ اما بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره) بر اهمیت دانشگاه و توسعه علوم در تمام زمینهها تأکید کردند و حتی فرمان به تأسیس شورای عالی انقلاب فرهنگی دادند. ایشان حتی در صحیفه خود فرمودند: «دانشگاه مبدأ همه تحولات است.» با وجود تحول بنیادین در همه حوزههای علمی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در دهههای اخیر نیاز به آموزش سیاستگذاری بیش از پیش احساس و پژوهشکدههایی تخصصی در این حوزه تأسیس شده است.
سالهاست در دنیا رشتههای مرتبط با سیاستگذاری در فضای آکادمیک ایجاد شده و افراد به عنوان مشاور و تسهیلگر در بخشهای دولتی و عمومی بهکار گرفته میشوند و حتی در سازمانهای بینالمللی مانند بانک جهانی، صندوق بینالمللی پول و سازمان ملل متحد فعالیت میکنند؛ اما متأسفانه سیاستگذاری در ایران مغفول مانده بود و تنها 10، 15 سال است به این عرصه توجه میشود. سیاستمداران ایرانی، سیاستگذاری و حل مسئله را به صورت آزمون و خطا پیش میبردند و سرانجام تصمیمی عمل میشد؛ اما ارزیابی صورت نمیگرفت.
دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام با توجه به ظرفیت قابل توجه دانشگاهها، تصمیم به حمایت از تأسیس پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت در دانشگاه صنعتی شریف گرفت و این پژوهشکده تقاضامحور در سال 88 پایهگذاری شد. پژوهشگران فعال در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف، مطالعات خود را آغاز و حدود یک دهه برای راهاندازی رشته سیاستگذاری در مقاطع مختلف تحصیلات تکمیلی تلاش کردند. سرانجام دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشکده سیاستگذاری علم، فناوری و صنعت این دانشگاه با موافقت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، برای نخستینبار دوره کارشناسی ارشد سیاستگذاری علم، فناوری و نوآوری را در سال تحصیلی 97-98 راهاندازی کرد تا سیاستگذاری به معنای مدرن در ایران نیز آموزش داده شود.
آموزش سیاستگذاری به دانشآموزان
در راستای توجه به مقوله سیاستگذاری، پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف با همکاری مؤسسه الگوی تعلیم و تربیت قاف تصمیم به برگزاری نخستین دوره المپیاد سیاستگذاری با محوریت چالش حل مسائل کلان کشور ویژه دانشآموزان پسر پایههای نهم، دهم و یازدهم گرفت تا نسل آینده را از سنین پایین با اهمیت سیاستگذاری آشنا کند. این المپیاد در دو بازه زمانی سهروزه برگزار میشود که دوره نخست از 15 تا 18 مردادماه برگزار شد و دوره دوم از 29 مرداد تا اول شهریورماه 98 برگزار و دانشآموزان 8 شهریور در رقابت پایانی حاضر میشوند. شرکتکنندگان از طریق آزمون ورودی انتخاب شده، در کلاسها و کارگاههایی، اقتصاد، تاریخ، مسکن، آموزش و پرورش، ساخت اتومبیل و مدیریت میآموزند و سپس در مرحله پایانی به رقابت میپردازند.
مصطفی حائری مدیرعامل مؤسسه الگوی تعلیم و تربیت قاف در گفتوگو با ایسکانیوز تأکید کرد که یکی از اهداف مهم برگزارکنندگان المپیاد سیاستگذاری، فاصله گرفتن دانشآموزان از تحلیلهای عوامانهای است که در فضای تاکسی و محیط دانشگاه میشنوند تا در پایان دوره بتوانند روی علل مشکلات تمرکز کنند. بخشی از سؤالات آزمون ورودی، سنجش تفکر نقادانه بر مبنای آزمون بینالمللی واتسون-گلیزر و بخش دیگر سؤالات طراحی شده راجع به سرشماری در کشور بود.
عطیه وحیدمنش، اقتصاددان و پژوهشگر اقتصادی دانشگاه ایالتی و مؤسسه پلیتکنیک ویرجینیا معتقد است برای حل مشکلاتی که در فضای عمومی جامعه وجود دارد، نیاز به افرادی است که با نگاه تحلیلی و جامعتری، نقش حلقه واسطه را بین افراد جامعه و تصمیمگیرندگان ایفا کنند. مسائل مختلف جامعه از آموزش و سلامت گرفته تا محیط زیست و امنیت در حوزهای فراتر از علاقهمندیهای شخصی افراد قرار میگیرد و باید نیروهایی تربیت شوند که فعالیت بینرشتهای انجام دهند، در عرصههای مختلف ایده ارائه دهند، حل مسئله بدانند و از همه مهمتر با سیاستمداران تعامل داشته باشند.
اثربخشی، مهمترین کلمه وابسته به سیاستگذاری است
علی مروی، رئیس اندیشکده حکمرانی شریف هم اعتقاد دارد که مهمترین کلمهای که به سیاستگذاری وابسته بوده، اثربخشی است. سیاستگذاری، حوزهای است که نیروهای انسانی باکیفیت را تضمین میکند تا با محتوای مفید در خدمت جامعه باشد. سیاستگذاری، حوزهای جوان است؛ اما چشمانداز روشنی دارد و میتواند بسترساز مشارکت بیشتر نسل جدید در عرصههای تصمیمگیری و تصمیمسازی برای اداره مملکت باشد. توجه به سیاستگذاری در همین مدت زمان کوتاه هم مؤثر بوده و طیفهای مختلفی از کارشناسان جوان تا لایههای بالای اثرگذاری رشد کردهاند. در حال حاضر بخش عمدهای از امور مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی توسط کارشناسان جوان انجام میشود.
برای درک المپیاد سیاستگذاری باید ذهن سیستمی و علاقهمند به طراحی سیستم داشت؛ اما سیستمی که بازیگران آن آدمهایی هستند که انگیزههای بسیاری دارند. باید سیستمی طراحی کرد که انگیزه افراد را به سمت مطلوب سیستم سوق دهد. مثلاً اینکه مردم بهجای بازی در اینترنت و خرید ارز و طلا، ذهن خود را به سوی تولید و ایجاد اشتغال ببرند. بهطور مثال رئیس بانک مرکزی یا دیگر مسئولان دولتی میتوانند به مردم توصیه کنند از خرید ارز و طلا دست بردارند و از طرفی میتوان با طراحی سیستمی، بازار ارز و طلا را کمرونق کرده و سود فعالیت تولیدی را افزایش داد؛ این اظهار نظر سید علی روحانی، مسئول دفتر اقتصادی مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی و از داوران رویداد پایانی نخستین دوره المپیاد سیاستگذاری است.
علوم انسانی و علوم اجتماعی بعد از چند دهه بیمهری در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته و دانشگاههای بزرگ پایتخت تمرکز دیگر بر رشتههای فنی و مهندسی متمرکز نیستند. دبیرستانهای ایران بهویژه سمپاد به علوم انسانی نیز در کنار رشتههای علوم ریاضی فنی و علوم تجربی میپردازند. به اعتقاد فاضل مریدی، فارغالتحصیل انگلستان و عضو پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف، نکته مثبت این است که نخبگان به سمت علوم انسانی حرکت میکنند؛ چون کلید حل مسائل کشور در این رشته است؛ اما نکته نگرانکنندهای هم وجود دارد که در پی سیطره اجماع واشینگتنی (پیمان آزادسازی بازارها، خصوصی شدن شرکتهای دولتی و سیاستهای دیگری که مشوق سرمایهگذاری خارجی است، مانند کاهش رسمی ارزش پول رایج و نظارت زدایی) تحصیلکردگان علوم انسانی و پژوهشگران حوزه سیاستگذاری اجتماعی به سمت نسخههای آماده بروند؛ مانند پزشکانی که به محض ورود به مطبشان، نسخهای آماده میپیچند. در حوزه اجتماعی نیز بسیاری از محققان در پاسخ به پرسشی درباره بیکاری، کتابی باز کرده و پرسشگر را به صفحه خاصی ارجاع میدهند.
اجماع واشینگتنی تا اواخر قرن بیستم بر دنیا حاکم و مدعی بود برای حل معضلات کشورهای در حال توسعه میتوان نسخههای آماده ارائه داد، به طور مثال برای حل مشکل بیکاری و تورم در آمریکای لاتین و خاورمیانه، نسخه یکسانی ارائه میشد. این اجماع در دهههای اخیر تقریباً شکسته شده و طراحان نسخهها هم به این نتیجه رسیدهاند که نمیتوان برای کشورهای مختلف با ویژگیها و مختصات متفاوت نسخه واحدی در نظر گرفت؛ اما در کشورهای در حال توسعه هنوز آثار سیطره اجماع واشینگتنی دیده میشود.
دانشآموزان امروز، سیاستگذاران آینده
محمد عبداللهی استاد دانشگاه علم و صنعت هم مثال جالبی را برای درک اهمیت سیاستگذاری مطرح کرد؛ فرض کنید به دانشآموزان اجازه ندهید یک دقیقه هم پشت فرمان اتومبیل بنشینند، وقتی آنها بزرگ شدند، بهیکباره بگویید رانندگی کنید؛ طبیعتاً نمیتواند چنین کاری انجام دهد یا از فردی که کشاورزی و حتی بذر را نمیشناسد، بخواهیم در 10 هکتار زمین، گندم بکارد. چه کسانی قرار است در آینده برای ایران سیاستگذاری کنند؟ به همین دلیل برگزاری المپیاد سیاستگذاری، اقدام خوبی نیست؛ بلکه اقدامی لازم و ضروری است چون دانشآموزان از اکنون باید سیاستگذاری را آموزش ببینند و تمرین کنند تا فردا در کنار علوم مختلف، سیاستگذاری را هم فرا بگیرند.
دانشآموز دبیرستان استعدادهای درخشان شهید بابایی یک قزوین در گفتوگو با ایسکانیوز، هدفش از شرکت در المپیاد سیاستگذاری را آشنایی با روشهای سیاستگذاری دانست تا نهتنها در جامعه؛ بلکه در خانواده هم بتواند از این روشها استفاده کند. دیگر دانشآموز این دبیرستان نیز تأکید کرد به مسئله تحقیق و پژوهش علاقه داشته است و امیدوار است به حدی برسد که برای کشورش اثرگذار باشد.
دانشآموز دبیرستان نمونه دولتی نوروزیان هم که به حوزه مدیریت سلامت و پزشکی جامعه علاقه داشت، به نکتهای اشاره کرد که یکی از چالشهای کشور در سطوح بالاست؛ علاوه بر کمبود پزشک، تجهیزات پزشکی نیز کم داریم و بسیاری از دانشآموزان به همین دلیل تصمیم به مهاجرت میگیرند و میخواهم این مشکل را به چالش بکشم.
دانشآموزانی از دبیرستان علامه حلی تهران هم در المپیاد شرکت کردند که عنوان سیاستگذاری برایشان جذاب بود و دوست داشتند بیشتر با این مقوله آشنا شوند. در سالهای اخیر مسئولان توجه ویژهای به حوزه علوم انسانی داشتهاند و المپیاد سیاستگذاری با هدف آموزش سیاستگذاری و طرح سؤال در این حوزه برای دانشآموزان برگزار شده است. البته همچنان خلأ جدی در حوزه علوم انسانی در کشور وجود دارد و برگزارکنندگان نخستین دوره المپیاد سیاستگذاری سعی کردهاند این خلأ را از زمان مدرسه پوشش دهند و دانشآموزان را از دوران تحصیل با مقوله سیاستگذاری و اهمیت علوم انسانی آشنا کنند؛ اما این مسئولیت از دوش آموزش عالی کشور ساقط نمیشود و وزارت علوم، تحقیقات و فناوری بهعنوان متولی علم در کشور باید برنامهریزی ویژه و بلندمدتی برای آموزش آکادمیک سیاستگذاری تنظیم و تدوین کرده و دانشآموزانی که امروز با پایههای این مقوله آشنا میشوند را در سطوح عالی، به شکل منسجمتر و پیشرفتهتر آموزش دهد.
انتهای پیام/