به گزارش گروه فرهنگی ایسکانیوز، در سالهای اخیر پژوهش پیرامون شخصیت مولانا جلالالدین رونقی داشته و یکی از نتایج تبعی روند پرشتاب پژوهش دربارة مولانا، بررسی برخی زوایای پیدا و پنهان شمسالدین تبریزی است که اکثراً تحول بنیادین اندیشه و شعر مولانا را حاصل دیدار مولانا با شمس میدانند؛ بنابراین آنچه در بسیاری از این نوشتهها در اولویت تحقیق محقق یا مولف بوده است، شخصیت مولانا است و نه شمسالدین تبریزی و تعیین جایگاه عرفان و آموزههای عرفانی او در تحول عرفان زبان فارسی.
از سوی دیگر با وجود تصحیح ارزشمند دکتر محمدعلی موحد (بیشتر به دلیل ماهیت شفاهی و سرشت تقریری گفتههای شمس در احوال مختلف) همچنان آشفتگیها و ابهامات فراوانی در این نثر ارجمند عرفانی فارسی وجود دارد که حجم بالای تصحیح دکتر موحد و همچنین وجود گفتههای ناکارآمد و حتی غیرآموزنده منتسب به شمس آنچنان که باید شخصیت و شکوهمندی گفتههای شمس را به آنان نشان نداده است.
علاقمندان و جوانان معنویتمدارِ روزگار ما در درجة اول به دنبال متنی به دور از پریشیدگیاند که با توضیحات سودمند، مختصر و راهگشا تا جای ممکن آموزههای عرفانی متناسب این عارف بزرگ فارسیزبان برای زمانة ما نقد کند و مهدی محبتی در پاسخ به چنین دغدغههابی در بین جوانان علاقمند دست به چنین تالیفی زده است.
بخش اول کتاب «در جدال با خویشتن» با اشاره به ویژگیهای کمیاب و در پارهای موارد نایاب شخصیت شمس آغاز میشود و مولف این کتاب با اشاره به آنچه از مقالات شمس میتوان آموخت؛ «جرئت دانستن و جربزة سرکشیدن» را از آموزههای مهم شخصیت شمس برای روزگار ما میداند و در ادامه به ویژگیهای متفاوت نثر شمس تبریزی در مقالاتش میپردازد تا جایگاه این نثر مهم ادب عرفانی فارسی را در میان نمونههای مشابه تبیین کند.
نویسنده در فصل دوم از نیمه نخست کتاب، به انواع هنجارگریزیهای شمس در سه زمینة عرفی و اجتماعی؛ عرفانی و ادبی و همچنین هنجارگریزی کلامی و دینی او پرداخته است و جابهجا نکتهیابیهای خود را با ارجاع به صفحات متعدد مقالات شمس روشن کرده است.
در این فصل که به نظر میرسد از مهمترین قسمتهای کتاب «در جدال با خویشتن» باشد، مهدی محبتی روشن کرده است با وجود تاکیدی که بسیاری از محققان در پیروی عاشقانه و بیچون و چرای مولانا از شمس دارد و او را همواره دنبالهرو اندیشههای پیر و مراد خود، شمس تبریزی میدانند، وجوه افتراق و اختلاف شخصیت ایشان در برخورد با شخصیتها بزرگ عرفانی ما همچون بایزید بسطامی و سنایی غزنوی قابل تامل است و ناگزیر باید در پارهای موارد به استقلال اندیشه و شخصیت این دو عارف بزرگ ادب فارسی قائل بود.
در فصل بعدی تاویل شمس از آیات قرآن و روایات مورد دقت مولف قرار گرفته است و در آن تاویلگری ویژه و ناب شمس را در مواجهه با برخی از آیات و روایات را نشان میدهد، بهگونهای که میبایست یکی از وجوه مهم شخصیتی شمس در مقایسه با بسیاری از اقرانش را در قلمرو تاویلات او دانست.
در فصل چهارمِ تحلیل شخصیت شمس، به نحوة رویکرد او با جریانات مهم فلسفی جهان اسلام مانند معتزله و گروه اخوانالصفا و همچنین نقطهنظرات شمس دربارة بزرگترین شخصیتهای عقلمدار روزگار پیش از خود مانند ابنسینا، فخررازی، شیخ اشراق و خیام مورد بررسی جدی قرار گرفته است.
در آخرین فصل از بخش نخست کتاب، سعی شدهاست به اختصار شرحی از احوال زندگی شمس تبریزی بر اساس منابع غالباً دست اول و قابلاعتمادترِ زندگی او، با نثری هنری و خلاق ارائه شود.
این شرححال مختصر و چند صفحهای اصلیترین ابعاد شخصیت و مهمترین رخدادهای زندگی او را به مخاطب خود نشان داده است. از کاربردیترین بخشهای کتاب برای هر پژوهشگری، فصلی است که پس از شرححال زندگی شمس به کارنامة شمسپژوهی اختصاص یافتهاست و در آن اهمّ منابعی که به زندگی و آثار شمس پرداختهاند، مورد بررسی و نقد قرار گرفته است.
دکتر مهدی محبتی در بخش دوم کتاب «در جدال با خویشتن» که تقریبا نیمی از کتاب را به خود اختصاص داده است، نمونههایی از نثر مقالات شمسالدین تبریزی را انتخاب کرده است و در پاورقی صفحات هر جا ابهامی بوده با افزودن توضیحی راهگشا و غالباً کوتاه برای مخاطبان جوانتر موانع فهم این نثر را برای آنها هموار کند.
نویسندة کتاب پیمانههای بیپایان، با وجود محدودیتی که همواره در این گزیدهها وجود دارد تلاش کرده اصلیترین نگرههای ناب شمس و زبان خاص او را در همین گزیده مختصر به مخاطب خود منتقل کند، بهطوریکه هر خوانندهای مهارت شگفت شمس تبریزی را در پرداخت روایتهای کوتاه عرفانی با انتخابی که از بهترین نمونههای داستانپردازی او صورت گرفته است، در مییابد.
در مجموع مطالعه کتاب «در جدال با خویشتن» از دکتر مهدی محبتی تلاشی است که برای شناسایی شخصیت، اندیشه و عرفان شمس تبریزی، عارف بزرگ زبان فارسی، برای آندسته از مخاطبان علاقمندی که متون عرفانی ادبیات فارسی را با نگاهی انتقادی و بهرهجویانه از آموزههای متناسب این متون با روزگار ما مطالعه میکنند، سودمند است.
گفتنی است، دکتر مهدی محبتی، عرفانپژوه و منتقد ادبیات فارسی و عضو هیئت علمی دانشگاه زنجان (دارای تالیفات متعدد در دو زمینة عرفان و نقد ادبی، مانند از معنا تا صورت؛ سیمرغ در جستجوی قاف (سیر تحوّل عقلانیت در ادب فارسی؛ پیمانههای بیپایان؛ تصحیح ترجمة رسالة قشیریه و...) است.
انتهای پیام/