تهران-ایسکانیوز: موسیقی سنتی ایران و آیین های مذهبی، ارتباطی ناگسستنی دارند. ایام محرم و عزاداری حضرت سیدالشهدا (ع)  از دیرباز، فرصت مغتنمی در اختیار آوازخوانان و نوازندگان قرار می داد تا ضمن حضور در مراسم عزاداری، هنر خود را به دیگران عرضه کنند و بتوانند آن ها را با خود همراه کنند. برگزاری این مراسم، نقش مهمی در حفظ فرهنگ موسیقایی داشت و آوازخوانان باید ویژگی های خاصی داشتند تا برای روضه خواندن دعوت شوند. در گزارش زیر به طور اجمالی به بررسی حضور موسیقی در ایام محرم می پردازیم.

ارتباط ناگسستنی موسیقی سنتی ایران با مذهب اسلام و اعتقادات و باورهای مردم ضمن حفظ موسیقی، از دیرباز سبب علاقه مردم به نغمه های موسیقی آوازی و ساز سنتی و محلی ایران شده است. در گذشته بسیاری از طلاب علوم دینی دستگاه های موسیقی ایرانی را می آموختند تا در خواندن اشعار مذهبی به مناسبت های مختلف شنوندگان را تحت تاثیر کلام خود قرار دهند و  بتوانند آن ها را با خود همراه کنند. نوازندگان، خوانندگان و موسیقی دانان نیز  با حضور در تمام مراسم و آیین های شادی آفرین و غم انگیز ارتباط خود را با مردم و فرهنگ و هنر حفظ می کردند و نقشِ مهمی در  انتقال دانش موسیقی، تجارب و اطلاعات خود به نسل بعدی داشتند و به این ترتیب  نقش مهمی در حفظ و نگهداری گنجینه های موسیقی سنتی ایران، درمقابل ورود عناصر، مفاهیم، اصطلاحات و نگرش ها و فرم های موسیقایی بیگانه به حوزه موسیقی داشتند.

 همواره برگزاری مراسم محرم و به ویژه عاشورا به عنوان یکی از مهمترین رویدادهای ملی و مذهبی مطرح بوده است و در برگزاری این مراسم، تقریبا همه اقشار طبقات و گروه های اجتماعی  و قومی شرکت می کرده اند. موسیقی نیز در برگزاری این مراسم،نقش بسيار مهمي در اجرای آیین‌هاي مذهبي داشت و یکی از عناصر مهم  به شمار می آمد.

این موسیقی با مجموعه آیین ها، هماهنگی داشت و اجزاء تشکیل دهنده آن اعم از سرعت، ریتم، ملودی، رنگامیزی، فرم، محتوی و ... با مضون محرم متناسب بود. موسیقی ایام محرم، موسیقی خاصی بود و  در این ایام،  هر نوع موسيقي شنيده نمي‌شد و هر کسی نمی توانست راوی نغمه های عاشورایی باشد. افرادی  برای روضه خواندن دعوت  می شدند که صدایی خوش داشتند و به زیر و بم آواز خوانی آشنا بودند.

شادروان حسن مشحون در کتاب «موسیقی مذهبی ایران» در این ارتباط می نویسد: «مجالس روضه در عصر قاجاریه و دعوت کردن از  روضه خوان های خوش صداو وعاظ درجه اول باعث رونق مجالس و جمعیت فراوان بود و همین امر موجب تشویق کسانی شد که دارای صوت خوش بودند به ورود در طبقۀ روضه خوان و شبیه خوان و مداح و خوانندگان اشعار مذهبی و به همین مناسبت خوانندگان و موسیقی دان های خواننده درجۀ اول قاجاریه بویژه از عهد ناصری به بعد بیشتر از میان طبقه روضه خوان ها و شبیه خوان ها برخاسته اند.»

 حسن مشحون در همین کتاب، از شبیه خوان ها، روضه خوان ها و منبری های بیشماری نام می برد که شاخص ترین آن ها به ردیف موسیقی آوازی و سازی سنتی ایران تسلط کامل داشته اند. خوش قریحه ترین این افراد، عبارتند از: حاج تاج نیشابوری ملقب به «تاج الواعظین» که با آواز خوش و ملکوتی خود در مجالس عزاداری غوغا به پا می کرد. میرزا لطف اله اصفهانی که آوازی خوش داشت. شیخ کلباسی که انسانی با تقوی و خوش صدا بود، شیخ طاهر خراسانی ملقب به «ضیاءالدین» که ضمن آوازی خوش به ردیف موسیقی سنتی آشنایی کامل داشت، حاج میرزا حبیب اله کاشانی ملقب به «شمس کاشانی»، حسین حاجی غفار، شیخ عبدالحسین سردادور، عبدالحسین صدر اصفهانی و دهها تن دیگر که از مفاخر موسیقی مذهبی ایران به شمار می آیند و در حفظ و اشاعه گوشه ها و نغمات موسیقی سنتی ایران به نسل های بعدی عمر گرانبهای خود را صرف کردند.

 به گواهی اسناد تاریخی، ارتباط موسیقی ملی و  مذهبی ایران، از قدیم الایام  ارتباطی تنگاتنگ بود. در  صفحه  229 کتاب «تاملی در باب مداحی» نوشته رنجبر گل محمدی آمده است: «موسیقی اصیل و ملی مذهبی ما همان ترنمی است که از بالای منابر بر دلهای مشتاقان نام حضرت ابا عبدالله علیه السلام جاری می شده و با ضرب آهنگ اسرارآمیز سینه زنی به هق هق، حق جویان ختم می گشته است. ما نمی توانیم موسیقی ایرانی را به دو بخش مذهبی و غیر مذهبی تقسیم کنیم. وعاظ و خطبای قدیم علاوه بر داشتن علم، تقوا، ورع و زهد، از صدایی خوش برخوردار بوده و بر دقایق ظریف موسیقی ایرانی آشنایی کامل داشتند و اگر صحبتی نکرده اند شاید مورد لزوم آن فراهم نشده است و گرنه کسی که روضه ها، زمینه ها و مصیبت ها را در دستگاه های مختلف و آن هم بی غلط می خواند با علم موسیقی غریبه نیست.»

به گواه مدارک و شواهد، موسیقی یکی از مهم ترین عناصر برگزاری آیین های محرم، محسوب می شد، آیینی که علاوه بر اینکه می توانست میزان ارادت به حضرت سیدالشهداء و یارانش را نشان دهد، تضمین کننده حفظ دستگاه های موسیقی و نغمات دلنشین بود و با انتخاب آگاهانه خوانندگان و نغمه ها نقش مهمی در انتقال دانش موسیقایی صحیح به نسل بعدی داشت. اتفاقی که امروز کمتر شاهد آن هستیم.

اعظم حسن تقی