همزمانی شدت یافتن تحولات یمن، استعفای اعضای کابینه و رئیس جمهور، و اعلام خبر درگذشت پادشاه عربستان سعودی تلاش های احتمالی مقامات سعودی را برای اعلام این خبر پس از تثبیت نسبی اوضاع خاورمیانه بی اثر کرد.
یمن کشوری در مرز جنوبی عربستان سعودی است که از شمال شرقی با پادشاهی عمان هم مرز است. در اختیار داشتن کرانه های شمالی تنگه باب المندب، تنگه ای که خلیج عدن را به دریای سرخ متصل می کند، موقعیتی استراتژیک به آن بخشیده است. کرانه های جنوبی را اریتره، جیبوتی و سومالی در اختیار دارند. درست همین منطقه بود که مدتی صحنه تاخت و تاز دزدان دریایی سومالی شده بود. به خطر انداختن امنیت تجاری و عبور و مرور کشتی هایی که در مسیر خطوط بازرگانی ایران قرار دارند، نیروی دریایی ارتش ایران را وادار به مداخله ای مسئولانه و تلاش برای کنترل نسبی اوضاع خلیج عدن کرد.
یمن هم چنین کشوری با جمعیت حدود 40 درصدی شیعه است. 30 درصد جمعیت یمن را شیعیان زیدی، و 10 درصد دیگر را شیعیان اسماعیلی و دوازده امامی تشکیل می دهند. مابقی جمعیت این کشور را سنی مذهبان شافعی تشکیل می دهند.
علی رغم آنکه رئیس جمهور مخلوع یمن، علی عبدالله صالح که از زمان ریاست جمهوری در یمن شمالی و پس از آن وحدت دو یمن در مجموع 19 سال قدرت را در دست داشت، خود از شیعیان زیدی است، اما نزدیکی سیاسی وی به عربستان سعودی عملاً این کشور را در حوزه نفوذ سعودی ها قرار داده بود. صالح از جمله سران عرب حامی صدام حسین در جنگ عراق علیه ایران بود و حتی برخی نیروهای یمنی همراه با ارتش بعث علیه ایران جنگیدند.
در حال حاضر سه نیروی سیاسی در یمن بازیگران اصلی صحنه سیاست این کشور را تشکیل می دهند: نخست گروه انصار الله که توانسته است با تکیه بر اکثریت عددی شیعیان زیدی تبدیل به جریان غالب شیعه شود و در عین حال نظر سایر گروه های شیعه از جمله اسماعیلیان را به خود جلب کند. دوم سیاستمداران محافظه کار نزدیک به عربستان سعودی که بدنه اصلی دولت یمن را چه پیش و چه پس از سقوط عبدالله صالح تشکیل داده اند، و سوم جریانات نزدیک به اخوان المسلمین که خود را در قالب "حزب اصلاح" سازماندهی کرده اند. این گروه علی رغم اینکه یکی از اصلی ترین منتقدان منصور هادی، رئیس جمهور اخیر و مستعفی یمن، هستند اما در تشکیل دولت ائتلافی نقش برجسته ای بازی کردند و توانستند نفوذ قابل توجهی در دولت، به خصوص دستگاه های امنیتی به دست آورند. اما تحولات مصر و سقوط دولت مرسی، تحولات عراق و سوریه و نقش دولت اخوانی ترکیه در حمایت لجستیکی از مخالفان تکفیری اسد در سوریه و داعش در عراق و نیز قدرت یابی روز فزون شیعیان، روند نفوذ آنان در دولت را معکوس کرد.
رابطه شیعیان و اخوان المسلمین یمن پیشینه خصمانه ای دارد. عربستان سعودی نیز دل خوشی از اخوان المسلمین ندارد و برخلاف تصورات غالب حضور شیعیان حوثی در قدرت را به نفوذ اخوان المسلمین ترجیح می دهد. از زمان در دست گرفتن کنترل صنعا به دست شیعیان حملات القاعده افزایش یافته اما سعودی ها بیشتر مایلند القاعده وزنه ای متعادل کننده در مقابل قدرت نظامی حوثی ها باشد، و علی رغم آن به دنبال یافتن راه حلی سیاسی برای همگرایی با حوثی هاست. همین مسأله اخوانی ها را هم به صرافت انداخته تا برای نزدیک شدن به حوثی ها تلاش کنند. اخبار جسته و گریخته ای در این زمینه منتشر شده است. این قدرت مانور بالای سیاسی و نظامی جنبش شیعیان یمن را نشان می دهد، اما چه اخوانی ها و چه نیروهای نزدیک به عربستان سعودی قصد قرار گرفتن در اتحادی استراتژیک با حوثی ها و گروه انصارالله را ندارند. دست کم شواهد و نشانه ها خلاف آن را نشان نمی دهند.
تحولات خاورمیانه رشته حوادثی به هم پیوسته هستند که اگرچه برای برسی دقیق باید جزء به جزء مورد برسی قرار گیرند اما در نهایت فهم هرکدام در پازلی بزرگتر میسر است. شیعیان یمن جزیره ای جدا از این تحولات کلان نیستند. حوثی ها توان نظامی و سیاسی بالایی دارند، اما از مشروعیت کامل برای قبضه صد در صدی دولت برخوردار نیستند. از سویی پس از سالها سرکوب و در حاشیه نگه داشته شدن دیگر زمان دستیابی به حقوق و سهم متناسبشان در قدرت سیاسی فرا رسیده است. اما با هیچ نیروی دیگری نمی توانند وارد ائتلاف راهبردی شوند. تنها راه پیش رو برای پتانسیل بالایی که اکنون با استعفای دولت یمن بیش از پیش نمایان ده، تنها راه پیش رو تغییر قانون اساسی یمن و رسیدن به مدلی مطلوب برای مشارکت ساختاری تمامی گروه های قومی و مذهبی یمن در قدرت است. نظامی که هم وحدت ملی را حفظ کند، هم سهم متناسبی از قدرت در اختیار همگان قار دهد و هم تضادهای بنیادین و غیر قابل حل را مدیریت کند.
معادله سه وجهی یمن و همگرایی های شکننده
همزمانی شدت یافتن تحولات یمن، استعفای اعضای کابینه و رئیس جمهور، و اعلام خبر درگذشت پادشاه عربستان سعودی تلاش های احتمالی مقامات سعودی را برای اعلام این خبر پس از تثبیت نسبی اوضاع خاورمیانه بی اثر کرد.
یمن کشوری در مرز جنوبی عربستان سعودی است که از شمال شرقی با پادشاهی عمان هم مرز است. در اختیار داشتن کرانه های شمالی تنگه باب المندب، تنگه ای که خلیج عدن را به دریای سرخ متصل می کند، موقعیتی استراتژیک به آن بخشیده است. کرانه های جنوبی را اریتره، جیبوتی و سومالی در اختیار دارند. درست همین منطقه بود که مدتی صحنه تاخت و تاز دزدان دریایی سومالی شده بود. به خطر انداختن امنیت تجاری و عبور و مرور کشتی هایی که در مسیر خطوط بازرگانی ایران قرار دارند، نیروی دریایی ارتش ایران را وادار به مداخله ای مسئولانه و تلاش برای کنترل نسبی اوضاع خلیج عدن کرد.
یمن هم چنین کشوری با جمعیت حدود 40 درصدی شیعه است. 30 درصد جمعیت یمن را شیعیان زیدی، و 10 درصد دیگر را شیعیان اسماعیلی و دوازده امامی تشکیل می دهند. مابقی جمعیت این کشور را سنی مذهبان شافعی تشکیل می دهند.
علی رغم آنکه رئیس جمهور مخلوع یمن، علی عبدالله صالح که از زمان ریاست جمهوری در یمن شمالی و پس از آن وحدت دو یمن در مجموع 19 سال قدرت را در دست داشت، خود از شیعیان زیدی است، اما نزدیکی سیاسی وی به عربستان سعودی عملاً این کشور را در حوزه نفوذ سعودی ها قرار داده بود. صالح از جمله سران عرب حامی صدام حسین در جنگ عراق علیه ایران بود و حتی برخی نیروهای یمنی همراه با ارتش بعث علیه ایران جنگیدند.
در حال حاضر سه نیروی سیاسی در یمن بازیگران اصلی صحنه سیاست این کشور را تشکیل می دهند: نخست گروه انصار الله که توانسته است با تکیه بر اکثریت عددی شیعیان زیدی تبدیل به جریان غالب شیعه شود و در عین حال نظر سایر گروه های شیعه از جمله اسماعیلیان را به خود جلب کند. دوم سیاستمداران محافظه کار نزدیک به عربستان سعودی که بدنه اصلی دولت یمن را چه پیش و چه پس از سقوط عبدالله صالح تشکیل داده اند، و سوم جریانات نزدیک به اخوان المسلمین که خود را در غالب "حزب اصلاح" سازماندهی کرده اند. این گروه علی رغم اینکه یکی از اصلی ترین منتقدان منصور هادی، رئیس جمهور اخیر و مستعفی یمن، هستند اما در تشکیل دولت ائتلافی نقش برجسته ای بازی کردند و توانستند نفوذ قابل توجهی در دولت، به خصوص دستگاه های امنیتی به دست آورند. اما تحولات مصر و سقوط دولت مرسی، تحولات عراق و سوریه و نقش دولت اخوانی ترکیه در حمایت لجستیکی از مخالفان تکفیری اسد در سوریه و داعش در عراق و نیز قدرت یابی روز فزون شیعیان، روند نفوذ آنان در دولت را معکوس کرد.
رابطه شیعیان و اخوان المسلمین یمن پیشینه خصمانه ای دارد. عربستان سعودی نیز دل خوشی از اخوان المسلمین ندارد و برخلاف تصورات غالب حضور شیعیان حوثی در قدرت را به نفوذ اخوان المسلمین ترجیح می دهد. از زمان در دست گرفتن کنترل صنعا به دست شیعیان حملات القاعده افزایش یافته اما سعودی ها بیشتر مایلند القاعده وزنه ای متعادل کننده در مقابل قدرت نظامی حوثی ها باشد، و علی رغم آن به دنبال یافتن راه حلی سیاسی برای همگرایی با حوثی هاست. همین مسأله اخوانی ها را هم به صرافت انداخته تا برای نزدیک شدن به حوثی ها تلاش کنند. اخبار جسته و گریخته ای در این زمینه منتشر شده است. این قدرت مانور بالای سیاسی و نظامی جنبش شیعیان یمن را نشان می دهد، اما چه اخوانی ها و چه نیروهای نزدیک به عربستان سعودی قصد قرار گرفتن در اتحادی استراتژیک با حوثی ها و گروه انصارالله را ندارند. دست کم شواهد و نشانه ها خلاف آن را نشان نمی دهند.
تحولات خاورمیانه رشته حوادثی به هم پیوسته هستند که اگرچه برای برسی دقیق باید جزء به جزء مورد برسی قرار گیرند اما در نهایت فهم هرکدام در پازلی بزرگتر میسر است. شیعیان یمن جزیره ای جدا از این تحولات کلان نیستند. حوثی ها توان نظامی و سیاسی بالایی دارند، اما از مشروعیت کامل برای قبضه صد در صدی دولت برخوردار نیستند. از سویی پس از سالها سرکوب و در حاشیه نگه داشته شدن دیگر زمان دستیابی به حقوق و سهم متناسبشان در قدرت سیاسی فرا رسیده است. اما با هیچ نیروی دیگری نمی توانند وارد ائتلاف راهبردی شوند. تنها راه پیش رو برای پتانسیل بالایی که اکنون با استعفای دولت یمن بیش از پیش نمایان ده، تنها راه پیش رو تغییر قانون اساسی یمن و رسیدن به مدلی مطلوب برای مشارکت ساختاری تمامی گروه های قومی و مذهبی یمن در قدرت است. نظامی که هم وحدت ملی را حفظ کند، هم سهم متناسبی از قدرت در اختیار همگان قار دهد و هم تضادهای بنیادین و غیر قابل حل را مدیریت کند.

شاهین زینعلی