به گزارش ایسکانیوز، اگر آب اساسی‌ترین عامل شکل گیری تمدن‌ها است، چگونه می توان تمدنی را با میانگین بارش سالیانه 15 تا 20 سانتی‌متر بناکرد؟ پارسیان چگونه در منطقه پارس بنای اولین امپراطوری جهانی را می‌گذارند؟ آیا رودخانه بزرگی در آن جریان داشته است؟ خیر بلکه باید جواب آن را در فناوری پیچیده و جالبی دانست که به آن کاریز یا قنات میگویند.
گفته می‌شود که از 3000 سال پیش اولین کاریزها در سرزمین پارس متولد شدند که احتمالا کارگران معادن سرب شمال غرب ایران فناوری آن را ابداع کرده بودند. امروزه در ژاپن، چین، آسیای میانه، آسیای غربی از عراق تا مراکش، سوریه، عمان اسپانیا و آمریکای جنوبی ردپاهایی از این اختراع کهن ایرانیان دیده می‌شود.
اما نمونه‌های‌جالبی از قنات‌ها در ایران فعلی ما و جود دارد، به عنوان مثال قنات قصبه گناباد به عمق 340 متر و سابقه 2500 ساله عمیق‌ترین قنات موجود در کشور ما است که هنوز بخش بزرگی از اراضی کشاورزی این منطقه را آبیاری میکند. طولانی ترین قنات، قنات زراچ یزد به طول 71 کیلومتر است. قنات عجیب مون اردستان که حدود 800 سال پیش ساخته شده تنها قنات دوطبقه ایران است که از دو کانال مجزا و موازی هم تشکیل شده است.
میله‌های قناتی در یزد
به طور کلی چهار روش سنتی آبیاری قنات(کاریز)، بندآب، کانال و سدها در سرزمین ایران استفاده می‌شده است ولی اصلی‌ترین روش آبیاری به خصوص در نواحی شرقی ایران، قنات‌ها بوده‌اند و درحدود 40 درصد آب کشاورزی را به این روش تهیه می‌شده است.
قنات‌ها بر خلاف چاه‌های عمیق دست به غارت منابع آبی زیر زمینی نمی‌زنند بلکه با تخصیص سهم درست و مناسب برداشت انسان می‌توانند تا قرن‌ها آبدهی داشته باشند. ساختار کلی کاریزها به این شکل بوده است که هر قنات یک مظهر یعنی جایی که آب در نهایت از آن بیرون می‌زند داشته است. علاوه بر آن یک تونل یا کانال موازی سطح زمین که می‌تواند کیلومترها طول داشته باشد مظهر قنات را به سفره آب زیرزمینی وصل میکند. در بین فاصله مظهر تا منابع آب زیرزمینی چاه‌هایی،که معمولا به آن‌ها میله یا مادرچاه میگویند، به قطر یک متر عمود بر کانال از سطح زمین تا کانال عبور آب حفر می‌شده است. وظیفه میله‌ها فراهم نمودن هوای کافی برای مغنی‌ها حین احداث کانال اصلی و تسهیل عبور و مرور کارگران بوده است همچنین هنگام تعمیر و لای روبی مغنی‌ها از این مجاری وارد تونل می‌شده‌اند و گل ولای را هم ازآنجا خارج می‌کرده‌اند.(شکل زیر شمای کلی قنات قصبه گناباد را نشان می‌دهد)
احداث یک قنات فرایندی بسیار زمان‌بر و هزینه بر بوده است و گاه تا سالیان سال به طول می‌کشیده است پس تا چند نسل باید هزینه حفر آن را می‌پرداخته‌اند.
مجموع دبی 32000 قنات ایران عددی به اندازه 600 متر مکعب بر ثانیه می‌شود که با دبی رودخانه کارون یا مجموع سایر رودخانه‌های ایران برابری میکند. عظمت این اعداد و ارقام به طرز حیرت انگیزی بالاست ولی افسوس که امروزه درمناطقی که چاه‌های عمیق و نیمه عمیق حفر می‌شوند نمی‌توان از کاریزها استفاده کرد چراکه عمق بالای این چاه‌ها منابع آبی قنات‌ها را به سوی خود جذب می‌کنند و در زمان اندکی آن‌ها را خشک می‌کنند. شاید اگر در ابتدا تدبیر بهتری در حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق اندیشیده می‌شد امکان استفاده از این اختراع کهن ایرانیان هنوز هم ممکن بود.
منبع: رضا احمدی- تاریخچه، ساختار، جایگاه، نقش و اهمیت قنات در ایران- کنفرانس بین المللی قنات- سال 1384- کرمان
20103
