دکتر احمد صادقی*
بشر با وجود پیشرفتهای فراوان در عرصههای مختلف، همچنان در برابر حوادث و سوانح طبیعی ناتوان نشان داده است. این سخن آنجا معنا پیدا میکند که هنوز هم در نقاط مختلف جهان وقوع سوانحی چون زلزله، سیل، خشکسالی و دیگر حوادث، خسارات بسیاری بر انسانها و زندگیشان وارد میکند.
تلاش بشر برای جلوگیری از این سوانح، با وجود اجرای برنامههای مختلف پیشگیرانه هنوز آنچنان که بایدوشاید تأثیرگذار نبوده است. تغییرات آبوهوایی و آسیبهای وارده به محیطزیست، رشد جهانی جمعیت و پیامدهای ناشی از آن، همه دستبهدست هم داده تا عوامل بحرانزا در حیات جمعی انسانها افزایش یابد. متأثر از همین اتفاقات و رخدادها، مجمع عمومی سازمانملل متحد در ٢٢دسامبر ١٩٨٩ میلادی با تصویب قطعنامهای، روز ١٣ اکتبر را روز جهانی کاهش اثرات بلایای طبیعی نامگذاری کرد. پیرو این نامگذاری بود که دهه ٩٠ میلادی، از سوی سازمانملل متحد و سازمان هواشناسی جهانی بهعنوان دهه کاهش بلایای طبیعی اعلام و از تمامی ملل جهان برای دستیابی به این هدف دعوت به همکاری شد. این فراخوان بینالمللی اولین اقدام متمرکز و جامع نهادهای بینالمللی در معرفی و آموزش انسانی در تمامی ابعاد پژوهشی، برنامهریزی و اجرائی با هدف کاهش اثرات سوانح طبیعی بود. بهدنبال این برنامهریزی، نگاه مدیران و پژوهشگران از وجه امدادی به سمت رویکرد پیشگیرانه تغییر کرد. از این منظر، لزوم توجه به مدیریت بحران و آموزش عمومی برای کاهش اثرات سوانح طبیعی برجسته شد. این تغییر روش، بخشی از اهداف اساسی برنامه کاهش اثرات بلایای طبیعی در دو دهه اخیر بوده است؛ دو دههای که پیمانهای بینالمللی و چارچوبهای تعیینشدهای با نامهای استراتژی یوکوهاما برای جهان امنتر در ١٩٩٤، استراتژی بینالمللی کاهش بلایا در ١٩٩٩ و چارچوب اقدام هیوگو در ٢٠٠٥ مبنا و معیاری برای تصمیمگیری و برنامهریزی در زمینه کاهش خسارات سوانح تعیین شد؛ مبنا و معیاری که منجر به افزایش دانش و آگاهی جوامع در زمینه اهمیت فعالیتهای مرتبط با کاهش حوادث و ارتباط آن با توسعه پایدار شد. هدف کلیدی و مبنایی نهفته در اجرای این فعالیتها نیز کاهش خسارات جانی، مالی، اجتماعی، اقتصادی و محیطزیستی ناشی از سوانح طبیعی و پیامدهای آن برای رسیدن به جوامعی مقاومتر در برابر سانحه بود. بااینحال، با وجود تمام اقدامات مثبت و برنامهها و فعالیتهای اجراشده در سطح جهان، سوانح و حوادث طبیعی همچنان خطرناک بوده و خسارات فراوان بر جا میگذارند. در چنین جهانی که خطرات موجود در بستر طبیعی زمین همچنان تهدیدکننده بهشمار میآیند، چگونه باید برنامهریزی کرد، تصمیم گرفت و اقدام مشترک انجام داد؟
کنفرانس جهانی سازمانملل با موضوع «کاهش خطر بلایا» در ١٤ مارس ٢٠١٥ در ژاپن آغاز شد، همان جایی بود که باید مبنای تصمیمگیری واحد جهانی برای کاهش خطرات بلایای طبیعی و تدوین سندهای لازم در زمینه اجرای درست این برنامهها قرار میگرفت. این کنفرانس که با هدف مقاومسازی ملتها و جوامع آسیبپذیر در برابر سوانح طبیعی نظیر زلزله، سیل، خشکسالی، توفان و رانش زمین، در شهر «سندای» ژاپن برگزار شد، مکانی مناسب برای بحث و مذاکره درباره چارچوب جدید مدیریت کاهش خطرپذیری بود؛ چارچوبی که میتواند به منظور ایجاد جوامعی سالمتر با توان مقاومت بیشتر در برابر حوادث طبیعی، مبنای عمل جمعی قرار گیرد؛ چه آنکه هدف کلی و چشمانداز ارائهشده در آن توافق بر سر مجموعه اقدامات ضروری برای مدیریت خطر سوانح بهمنظور کاهش مرگومیرها و خسارتهای مالی ناشی از سوانح طبیعی بود؛ خساراتی که بنابر محاسبات «دفتر راهکار بینالمللی سازمانملل برای کاهش بلایا»، بین سالهای ٢٠٠٠ تا ٢٠١٢، حدود یکمیلیون و ٢٠٠ هزار نفر قربانی گرفته است. همچنین بنا بر اذعان این دفتر در سالهای موردنظر، دومیلیارد و ٩٠٠ میلیون نفر نیز از حوادث طبیعی متضرر شده و خسارت دیدهاند. تحقیقات انجامگرفته همچنین نشان میدهد هزینه آسیبهای مرتبط با حوادث موردنظر، حدود ٧/١ تریلیون دلار آمریکا برآورد شده است. نتایج تحقیقات بهدستآمده در کنفرانس سندای، تصمیمگیری در زمینه آینده برنامهریزی برای مدیریت سوانح و بحرانها را به سمت پایش و درک بهتر ریسک، تقویت مدیریت سانحه، سرمایهگذاری بیشتر و کاربرد اصول بازسازی در پاسخ مناسب کشاند تا سند سندای برمبنای این اولویتها، مبنایی را برای ١٥ سال آینده تا سال ٢٠٣٠، پیریزی کند؛ مبنایی که بهدنبال دستیابی به اهدافی مانند کاهش مرگومیر انسانها در نتیجه وقوع سوانح، کاهش آسیبپذیری جوامع، پایینآوردن خسارات اقتصادی، تقویت زیرساختها، توسعه همکاریهای بینالمللی، راهاندازی سامانههای هشدار سریع و درکل افزایش تابآوری محیطهای شهری و روستایی در برابر حوادث است.
برای رسیدن به این اهداف، درک خطر و شناخت سوانح برای به حداقلرساندن آسیبهای ناشی از مخاطرات از اهمیت فراوانی برخوردار است. چنین است که توجه به برنامههای جامعهمحور و پیشگیرانه اهمیت فراوانی پیدا میکند؛ برنامههایی که در نتیجه اجرای آنها میتوان امیدوار بود انسانها در مواجهه با خطر، از آمادگی لازم برخوردار باشند و درعینحال، ریسک ناشی از وقوع خطرات طبیعی در محیط زندگیشان تا حد ممکن پایین بیاید.
* رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران تهران