پس از راه‌اندازی سامانه اشتراک نشریات در ایران، یکی از پرسش‌هایی که برای برخی از کارشناسان و یا مخاطبان مطرح بود، جایگاه و آینده این طرح با توجه به فضای رو به رشد رسانه‌های آنلاین و شبکه‌های اجتماعی در ایران و جهان بود.
برخی از سر دلسوزی و یا ناآگاهی، هرگونه سرمایه‌گذاری و تلاش برای گسترش فرهنگ مطالعه نشریات مکتوب را با توجه به رونق رو به رشد رسانه‌ها و ارتباطات بر پایه تلفن‌های همراه هوشمند، شکست‌خورده می‌دانستند.
در این زمینه به نظر می‌رسد یکی از مشکلات عمیق فرهنگی و ارتباطی در کشور ما، برخلاف بسیاری از کشورهای پیشرفته که سبب بروز تبعات منفی گسترش فضای ارتباطی شده است، عمیق نبودن فرهنگ مطالعه و کاهش روزافزون اطلاعات و تحلیل‌های درست است.
این موضوع خود یکی از آثار کمبود فرهنگ مطالعه کتاب و مطبوعات در کشور است. مقایسه آمار مطالعه و اشتراک نشریات مکتوب در دنیا به‌ویژه در کشورهای پیشرفته نشان از فاصله بسیار زیاد سرانه ما با این کشورها دارد.
به‌عنوان نمونه ژاپن و نروژ با سرانه انتشار 556 نسخه روزنامه و نشریه به ازای هر 1000 نفر (در روز) که بخش زیادی از آن از طریق سامانه‌های اشتراک منطقه‌ای (بر پایه طرح‌های محله محور) توزیع می‌شوند، در کنار ضریب نفوذ بالای اینترنت و نسل‌های جدید تلفن همراه، در حوزه فرهنگ مطالعه نشریات هم در مقام نخست دنیا هستند.
اما در ایران در دهه‌های اخیر همواره با سیر نزولی و کاهش شدید تیراژ تولید، توزیع و اشتراک نشریات مواجه بوده‌ایم. اکنون نشریات فراوانی با مشکلات گوناگون برای توزیع، فروش نسخه و تداوم انتشار روبه‌رو هستند.
یکی از مشکلات ساختاری فضای مطبوعات کشور، سنتی و ضعیف بودن بسترهای توزیع نشریات بوده و هست که همین موضوع هزینه هنگفت و سربار زیادی را به ناشران و بنگاه‌های مطبوعاتی تحمیل می‌کند.
اکنون به نظر می‌رسد یکی از ایده‌های مؤثر در جهت بهبود وضعیت مطالعه نشریات، راه‌اندازی سامانه اشتراک و تلاش در جهت گسترش فرهنگ اشتراک و مطالعه نشریات است.
به نظر می‌رسد افزون بر موارد ساختاری و محتوایی یکی از دلایل اصلی کاهش رغبت مردم به خرید نشریات، مشکلات اقتصادی و درنتیجه حذف اقلام فرهنگی از سبد خرید خانوار باشد.
در این راستا در مورد فعالیت سامانه اشتراک نشریات کشور که با شرایط ویژه‌ای مانند تخفیف حداقل 50 درصدی نسبت به قیمت روی جلد و هزینه ارسال رایگان فعال‌شده است موارد زیر شایان توجه است:
*مزایای طرح:
1- اشتراک، پیوند ماندگار: افزایش جذابیت اشتراک نشریات به‌عنوان ارزشمندترین شیوه ارتباط مخاطب و رسانه‌های مکتوب
2- سرانه نشریات، شاخص توسعه: رشد شاخص سرانه انتشار و اشتراک نشریات در کشور که از نشانه‌های توسعه‌یافتگی جوامع به شمار می‌رود. با نگاهی جایگاه کشورها در جدول این شاخص، رتبه‌های بالا در اختیار کشورهای توسعه‌یافته و ردیف‌های 90 تا 100 در اختیار ضعیف‌ترین کشورهای آفریقایی است؛ اما متأسفانه ایران تاکنون در جداول بین‌المللی مربوط به این شاخص جایگاهی حتی در بین 100 کشور نخست هم نداشته است.
3- هدفمندی یارانه مطبوعات: پیش‌ازاین بخش زیادی از یارانه (ناچیز) مطبوعات به‌صورت مستقیم به نشریات پرداخت می‌شد. هدف از پرداخت این یارانه کمک به کاهش فاصله درآمد کم و هزینه‌های هنگفت نشریات، ناشی از کاهش استقبال مخاطبان، افزایش روزافزون مؤلفه‌های هزینه تمام‌شده و کاهش درآمد فروش تک‌نسخه و درآمد آگهی‌ها (ناشی از پایین آمدن تیراژ) بود؛ اما در این شیوه به‌شرط اجرای صحیح و مداوم، می‌توان با یک تیر چند هدف را نشانه رفت:
الف) افزایش فروش قطعی تعدادی از نسخ نشریات (کمک به اقتصاد نشریه)
ب) کاهش نسخ برگشتی و امکان رصد هوشمندانه بازار
پ) افزایش راندمان مصرف کاغذ ناشی از کاهش برگشتی‌های نشریات در کنار افزایش مخاطبان و اثرگذاری مطبوعات
ت) افزایش جاذبه نشریات برای آگهی‌دهندگان به دلیل افزایش تیراژ و امکان برنامه‌ریزی بر اساس هرم مخاطبان و درنتیجه افزایش درآمدهای جنبی بنگاه‌های رسانه‌ای. بی‌شک در صورت گسترش این طرح، رسانه‌های مکتوب بار دیگر در سپهر رسانه‌های کشور تأثیرگذارتر ظاهر خواهند شد و فعالان اقتصادی بار دیگر این بخش را به‌عنوان یکی از ابزارهای توسعه بازارهای جدید خود، به فعالیت‌های تبلیغات رسانه‌ای دعوت خواهند کرد.
ث) نظارت و هدایت نشریات در جهت افزایش کیفیت- ازآنجایی‌که پرداخت‌ها بر مبنای شاخص کیفی نشریات صورت می‌گیرد، نشریات باکیفیت، سهم بیشتری از محل این طرح به دست خواهند آورد و درنتیجه سیر توسعه و رشد آن‌ها از این طریق سرعت می‌گیرد و سایر نشریات هم دورنمای کار کیفی را سرلوحه برنامه‌ریزی خود قرار می‌دهند.
4- توزیع، حرف اول و آخر توسعه نشریات: طرح اقدامات بنیادین درزمینهٔ طراحی، برنامه‌ریزی و عملیات اجرایی زیرساخت‌های توزیع هدفمند و مویرگی نشریات در تمامی استان‌های کشور. با این اقدام سیستم سنتی توزیع با شیوه‌های جدید جایگزین می‌شود و از طریق این لجستیک می‌توان به تقویت توزیع به‌عنوان زیرساخت اساسی صنعت رسانه‌های مکتوب امیدوار بود.
4-یکی برای همه: برقراری شرایط عادلانه برای استفاده همه نشریات ضعیف و قوی از امکانات گسترده و به‌روز اشتراک. پیش‌ازاین معمولا نشریات تخصصی یا تازه تأسیس به دلیل ساختار کوچک و محدودیت‌های مالی، امکان تأسیس و سرمایه‌گذاری برای جذب اشتراک و ارسال نشریات برای مخاطبان هدف را نداشتند. ولی ازاین‌پس تمامی نشریات می‌توانند نیروهای بخش اشتراک خود را به حداقل رسانده و با افزایش راندمان کاری، تمرکز خود را بر رشد کیفیت محتوا و جاذبه‌های رسانه‌ای متمرکز کنند.
5-کیوسکی به پهنه ایران: یکی از مزایای طرح ایجاد دکه‌ای متنوع و گسترده به پهنای جغرافیای کشور است. در خوش‌بینانه‌ترین حالت، برترین کیوسک‌های مطبوعاتی حدود 100 نشریه عمومی و پرفروش را در دید عموم قرار می‌دهند. درنتیجه بسیاری از مخاطبان، از انتشار نشریات جدید و یا تخصصی مطلع نمی‌شوند و درنتیجه چرخه انتشار این نشریات که به‌خودی‌خود سخت و مشکل است، با دیده نشدن و اطلاع نیافتن مخاطب از انتشار آن‌ها کندتر هم می‌شود. به نظر می‌رسد در صورت اجرای کامل و صحیح طرح اشتراک، معرفی تمامی نشریات عضو و ایجاد کیوسکی مجازی برای عرضه همه آن‌ها، در کنار اقداماتی مانند حمایت ویژه از نشریات تخصصی با پرداخت تا 5000 تومان از هزینه هر نسخه (2 برابر نشریات عمومی) و یا تعدیل مثبت ضریب کیفی آن‌ها تا 1.2 برابر از راه‌های افزایش ماندگاری و توسعه نشریات تخصصی خواهد بود.
6- محلی‌ها امیدوار شدند: نشریات محلی با توجه به رقابت بعضاً نابرابر با روزنامه و نشریات عمومی، روزبه‌روز با مشکلات بیشتری روبه‌رو شده و به تعطیلی نزدیک می‌شدند. تمایل مردم به خرید نشریات وابسته به نهادهای عمومی که با تنوع و کمیت بالا و قیمت‌های پایین عرضه می‌شوند، رقابت نابرابری را برای نشریات محلی پدید آورده بود. ازاین‌پس نشریات محلی با سهمیه 4000 اشتراک ارزان و رقابتی، در شهر یا استان محل انتشار خود، هوای تازه‌ای برای تنفس یافته‌اند و می‌توانند از این طرح در جهت تثبیت موقعیت خود استفاده کنند.
کمبودها:
1- این طرح یک گام ویژه از سوی معاونت مطبوعاتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به نمایندگی از دولت است، اما برای موفقیت بیشتر، نیازمند توجه و معرفی از سوی تمامی نهادهای فرهنگی و صداوسیما خواهد بود. به نظر می‌رسد تاکنون در این زمینه موفقیتی حاصل نشده است. شاید لازم باشد با توجه به نتایج این طرح برای افزایش شاخص سرانه مطالعه و مصرف کاغذ (به‌عنوان یکی از شاخصهای توسعه‌یافتگی کشورها)، شورایی فراگیر از نهادهای فرهنگی و رسانه‌های اثرگذار را در برای فرهنگ‌سازی و توسعه طرح تشکیل داد تا وظیفه ایجاد نیاز عمومی به استفاده از این طرح را در طیف‌های گوناگون مردم به عهده گیرد.
2- با توجه به محدودیت بودجه این طرح و تأخیرهای طولانی در پرداخت حمایت‌های مرتبط با آن، به نظر می‌رسد در صورت استقبال مردم، محدودیت‌هایی برای تداوم همکاری با نشریات یا سقف حمایتی به وجود آید و درنتیجه پس از چند دوره، مردم و نشریات به‌اجبار از این امکان محروم شوند؛ زیرا با یک محاسبه سرانگشتی، مشخص می‌شود که بودجه پیش‌بینی‌شده برای این طرح ملی و فراگیر در سال 95، در صورت استقبال عمومی تنها کفاف 20 روز اجرای طرح را می‌دهد و دست بسیاری از آن کوتاه می‌ماند.
3- با توجه ساختار مدرن این فعالیت، به نظر می‌رسد این سامانه هنوز به میزان لازم از ابزارهای نوین مانند اپلیکیشن، ابزارهای شبکه‌های اجتماعی، سامانه‌های نوین تعامل و گرفتن بازخورد از مخاطبان، ابزارهای نظارت بر ناوگان توزیع و ... بهره‌مند نیست و لذا در عمل مشترکان، نشریات، اپراتورهای توزیع و سایر متقاضیان و مرتبطان با طرح در زمینه‌های گوناگون پشت سد مشکلات نرم‌افزاری، ارتباطی و بانکی می‌مانند و راندمان طرح برای کشور، نشریات و اپراتورها به‌شدت کاهش می‌یابد.
4- تأخیر در پرداخت مبالغ مربوط به سهم نشریات از سفارش‌های اشتراک، سبب مشکلات نقدینگی در بنگاه‌های مطبوعاتی و نشریات می‌شود و در بلندمدت، جاذبه حضور در طرح را کاهش می‌دهد و در صورت تداوم امکان دارد بار دیگر نشریات را به پیگیری سنتی فعالیت‌های پیشین خود و تأسیس سازمان‌های اشتراک ترغیب کند. درصورتی‌که این کار پسرفت و نقض غرض است.
پیشنهادها:
1- امکان پرداخت هزینه سهم اشتراک مشترکان از سوی حامیان مالی در راستای مسئولیت‌های اجتماعی شرکت‌ها و فعالان اقتصادی و درعین‌حال استفاده از فرصت‌های تبلیغاتی که بر بستر فعالیت این سامانه قابل‌تعریف است. همچنین در صورت پذیرفته شدن هزینه‌های انجام‌شده در این طرح به‌عنوان بخشی از مالیات پرداختی شرکت‌ها مانند آنچه درزمینهٔ فعالیت‌های ورزشی صورت می‌گیرد، می‌توان به توسعه این طرح امیدوار بود.
2- در نظر گرفتن عضویت در سامانه و اخذ اشتراک به‌عنوان یکی از شاخصه‌های مثبت ارزیابی کارمندان، فرهنگیان، دانشجویان و...
3- پیش‌بینی جاذبه‌های جدید مانند اشتراک با تخفیف بالاتر برای روزهای خاص مانند روز تولد، سالگرد ازدواج، ورود فرزند به مدرسه و ... برای اعضای سامانه
4- امکان اشتراک نشریات تخصصی با شرایط ویژه برای متخصصان همان رشته با حمایت پشتیبان
5- امکان اشتراک نشریات کاربردی برای خانواده‌ها با حمایت و توصیه نهادهای دولتی (به‌عنوان‌مثال اشتراک نشریات کودک برای خانواده‌های دارای فرزند با حمایت وزارت آموزش‌وپرورش)
6- امکان اهدای یک نسخه از نشریات از سوی مشترکان به شخص ثالث باهدف معرفی بهتر نشریات و سامانه و یا امکان خرید و اهدای اشتراک با نام هدیه دهنده
7- تعریف شاخصهای سازمانی برای روابط عمومی‌های سراسر کشور درزمینه میزان اشتراک در بین کارکنان نهادهای دولتی
8- تأسیس باشگاه مشترکان نشریات کشور به‌عنوان فعالیت جانبی سامانه و ایجاد هویتی جدید برای اعضا باهدف افزایش جاذبه و پیش‌بینی مزایای جدید برای اعضا. عضویت 400.000 مشترک تاکنون، چشم‌انداز روشنی برای این باشگاه ترسیم خواهد کرد که با مشارکت 800 نشریه عضو (تاکنون) می‌توان به‌سرعت آن را فعال و به موفقیت نزدیک کرد.
در پایان امیدوارم دولت با حمایت و برنامه‌ریزی برای توسعه سامانه و نشریات با تلاش برای ارتقای سطح کیفی و جاذبه‌های محتوایی خود، به هدف‌های اصلی طرح دست یابند. اهدافی که به‌طورقطع مؤلفه‌های امنیت پایدار و توسعه کشور را تقویت خواهند کرد.
*مدیرعامل و سردبیر ارشد گروه نشریات اصفهان امروز
502502
