سازههای آبی شوشتر مجموعه‌ای از آسیاب‌ها، کانال‌ها، تونل‌ها و آبشارهایی است که قدمت چند‌هزار ساله دارد. این مجموعه در شهر شوشتر کنونی و در مسیر «رودخانه گرگر» قرار گرفته است. نکته جالب توجه این است که همین رودخانه نیز خودش یک شاهکار مهندسی دوران باستان است. درواقع این رودخانه دستاورد فنی و مهندسی اعصار گذشته بوده، از این‌رو که رود گرگر با دست کنده شده است. درواقع این رودخانه طبیعی نیست، بلکه انسان‌ساخت است و به‌صورت «دست‌کند» احداث شده است. ساختن رودخانه گرگر و مجموعه‌ای آبی مربوط به آن به هزاران سال قبل برمی‌گردد. در روایتی تاریخی آن را به اردشیر بابکان، شاهنشاه ساسانی نسبت می‌دهند. این مجموعه آبی از بی‌نظیرترین نمونه‌های مشابه خودش است که به خاطر استفاده بهینه‌تر از آب در دوران قدیم ساخته شده است. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ، باستان‌شناس معروف فرانسوی به این مجموعه بی‌نظیر سازههای آبی اشاره شده‌است. این باستان‌شناس فرانسوی از آن به‌عنوان بزرگترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی نام برده است. این محوطه مجموعه‌ای از سد، تونل‌ها، کانال‌های فرعی و آسیاب‌های آبی است که به صورت یک مجموعه صنعتی- اقتصادی بوده و جزیی از مجموعه بزرگ «سازههای آبی شوشتر» است که بارها در کتاب‌های مختلف تاریخی به آن اشاره شده است. نحوه کار مجموعه به این شکل است که سد گرگر مسیر رودخانه را می‌بندد و سطح آب را برای آبگیری ٣ تونل کنده‌شده در تخته‌سنگ بالا می‌آورد. تونل‌های سه‌گانه، آب را به مجموعه هدایت می‌کنند و به کانال‌های متعددی تقسیم می‌شوند که پس از گرداندن چرخ آسیاب‌ها، آب به‌صورت آبشارهایی به محوطه‌ای حوضچه مانند سرازیر می‌شود. تونل‌های سه‌گانه در پشت «پل بند گرگر»، وظیفه انتقال حجم معینی از آب را برای به حرکت درآوردن پره‌های آسیاب برعهده داشته‌اند. بخش‌های مختلف مجموعه تاریخی شوشتر عبارتند از پل بند شرابدار، بند میزان و کلاه فرنگی، پل بند شادروان، نهر گرگر، نهر داریون، بند دختر و بند دارا که هر کدام در بخش‌های جداگانه توضیح داده می‌شوند.
سازههای آبی چندمنظوره
مجموعه بزرگ آبی شوشتر از این‌رو جالب توجه است که انواع سازههای آبی در یک جا دیده می‌شوند. در این مجموعه ساختمان آسیاب‌ها، آبشارها، کانال‌ها و تونل‌های عظیم هدایت آب در یک مجموعه به دقت در کنار هم چیده شده است. این دقت در چینش و مهندسی این سازه‌ها در آن سال‌های دور خودش یک شگفتی بزرگ است که در گذر ایام به زیبایی آن افزوده است. در این میان یک جاذبه دیگر این سازه‌ها، محل‌هایی است به نام «سیکا» که درواقع مکانی است که برای استراحت و تفریح از آن استفاده می‌شده است. این سازه‌ها از قدیم کارکرد‌های چندگانه داشته‌اند، هم برای تأمین و تقسیم عادلانه آب به کار می‌رفتند، هم محلی را برای تفریح و وقت‌گذرانی مردمان آن زمان فراهم می‌آوردند. در قسمت انتهایی ضلع غربی این مجموعه، سیکا قرار دارد که دسترسی به فضای درون آن از طریق چند پله که با دست کنده شده است، فراهم می‌آید. درون این فضا یک حوض ٨ضلعی با کانال‌های کوچک تعبیه شده است. آب این حوض از طریق یک‌جوی که از دیواره سیکا خارج می‌شود، تأمین شده و به وسیله دو کانال کوچک به درون رودخانه برمی‌گردد. این رفت‌وآمد آب موجب خنکای دلچسب این محل می‌شود که در تابستان‌های گرم این منطقه غنیمت است. اما در مورد معنای واژه «سیکا» نظرات گوناگونی مطرح شده است. در لغت‌نامه دهخدا، سیکا نوعی مرغابی یا درخت و حتی قومی از هندوان که پیرو آیین بودائیست هستند، معنا شده است. این مجموعه آبی از قدیم کارکرد‌های چندگانه داشته، علاوه‌بر این‌که تامین‌کننده آب بوده برای کارهای صنعتی هم از آن استفاده می‌شده، در کنارش به‌عنوان یک مکان گردشگری و تفریحی هم مورد توجه بوده است. یکی از مهم‌ترین کارکرد‌های مجموعه آبی شوشتر تأمین آب شهر بوده است. با توجه به این‌که مجموعه سازههای آبی در مجاورت با بافت تاریخی شهر بوده، برای تأمین آب مردم شهر نیز از آن استفاده می‌شده است. اما شاید جالب‌ترین کارکرد آن مجموعه آبی این بوده که برای کارهای صنعتی استفاده می‌شده است. این محوطه علاوه‌بر استفاده‌های صنعتی در ایام کم‌آبی نیز آب مورد نیاز ساکنان را تأمین می‌کرده است. سازههای آبی شوشتر درواقع به دلیل استفاده از نیروی آب برای به حرکت درآوردن آسیاب‌های صنعتی ساخته شده است. به‌نظر می‌رسد یکی از اهداف ساختن این مجموعه از آبشارهای شوشتر این بوده است که نیروی آب جاری را برای چرخاندن سنگ‌های آسیاب به خدمت بگیرند. این آسیاب‌ها در پشت پل بند گرگر در دل سنگ جاسازی شده بودند و قطره‌های نیرومند آب از پشت پل بند و از طریق چاه‌های شترگلوی زیربند به آسیاب‌ها هدایت می‌شده است. یکی دیگر از خصوصیات جالب توجه و در نوع خود بی‌نظیر این مجموعه وجود چشم‌انداز بصری شگفت‌انگیزی است که از خود به جا می‌گذارد. درواقع آب حاصل از پساب آسیاب‌ها به صورت آبشارهای مصنوعی زیبا به محوطه‌ای حوضچه مانند می‌ریزد که درنهایت چشم‌انداز بدیعی را برای گردشگران به وجود می‌آورد. هم‌اکنون هم این چشم‌انداز برای هر گردشگری آن‌قدر جذابیت دارد که هزاران گردشگر در طول سال از داخل و خارج ایران تنها برای دیدن این چشم‌انداز زیبا از این مجموعه آبی به شهر شوشتر سفر می‌کنند.
اهمیت تاریخی شوشتر و ساز‌های آبی‌اش
در این بین با توجه به اهمیت شهر شوشتر در مقاطع مختلف تاریخ به نظر می‌رسد این مجموعه آبی یکی از دلایل رونق این شهر بوده است. اما براساس یافته‌‌های باستان‌شناسان این مجموعه، تأسیسات آبی در این منطقه از دوران‌های خیلی کهن ساخته شده است. بسیاری بر این اعتقاد هستند که بنیاد اولیه آن در دوران ساسانیان نهاده شده است. در آن زمان از فنون مهندسی پیچیده‌ای به نسبت دوران خودشان استفاده شده است. در طول تاریخ نیز این مجموعه تکامل پیدا کرده است. با تشکیل پایگاه سازههای آبی و گسترش فعالیت‌های پژوهشی پیرامون این سازه‌ها ابتدا پرونده مجموعه آسیاب‌های شوشتر که سال‌ها در لیست پیشنهادی ثبت جهانی ایران قرار داشت، تهیه شد اما به پیشنهاد و نظر کارشناسان میراث جهانی یونسکو مبنی بر این‌که محوطه آسیاب‌ها تنها بخشی از مجموعه به هم پیوسته سازههای آبی در شوشتر است، تهیه پرونده مجموعه آبی تاریخی شوشتر در دستور کار قرار گرفت. این پرونده پس از تکمیل و رقابت موفقیت‌‌آمیز در مقایسه با آثار پیشنهادی دیگر، از سوی سازمان میراث‌فرهنگی کشور به‌عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو ارایه شد. سرانجام در نشست سالانه اعضای این کمیته در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۹ (۵ تیرماه ۱۳۸۸) در شهر سویل اسپانیا، این پرونده با احراز معیارهای ۱، ۲ و ۵ با عنوان «نظام آبی تاریخی شوشتر» در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسید. مجموعه آبی شوشتر در‌سال ١٣٧٧ توسط سازمان میراث‌فرهنگی با شماره ٢١٨١ در فهرست آثار ملی ثبت شده و از آن تاریخ به بعد مورد حفظ و نگهداری سازمان قرار گرفته است. همچنین مجموعه آسیاب‌ها و آبشارهای شوشتر به‌عنوان دهمین اثر ایران به کمیته میراث جهانی یونسکو معرفی شد. آثار باستانی که به‌عنوان دهمین اثر ایران با عنوان «نظام آبی تاریخی شوشتر» به صورت یکجا در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره ۱۳۱۵ به ثبت رسیده‌‌اند بند میزان، برج کلاه فرنگی، رودخانه دست کند گرگر، پل بند گرگر، مجموعه آبشارها و آسیاب‌های آبی، بند برج عیار و نیایشگاه صابئین، بند ماهی بازان شوشتر (بند خدا آفرین)، قلعه سلاسل، کانال داریون، پل بند شادروان، بند خاک، پل بند لشکر و پل شاه علی و بند شرابدار است.
*کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی گردشگری
105105
