تهران- ایسکانیوز: سفر اخیر رئیس جمهور به دو کشور قزاقستان و تاجیکستان نشان از تغییر نگاه راهبردی ایران در قبال آسیای مرکزی دارد.
پیش از این در دولت گذشته، دستگاه سیاست خارجی سعی در تقویت روابط سه کشور ایران، افغانستان و تاجیکستان داشت و ایجاد گروه بندی منطقهای و جغرافیایی با شاخص زبان فارسی مورد توجه قرار گرفت. اما اقبالی در این زمینه به دست نیامد و روابط سه جانبه مثلث "اتا" تنها در حد تعارفات سیاسی باقی ماند. این درسی برای ایران شد تا آسیای مرکزی را به عنوان کلیتی واحد مد نظر قرار دهد.
افغانستان نیز به عنوان کشوری همسایه با ایران رویکرد "راضی نگاه داشتن آمریکا و نرنجاندن ایران" را دنبال میکرد. اما تاجیکستان به عنوان یکی از شرکای راهبردی روسیه در منطقه تمایل بیشتری برای شرکت در این صف بندی داشت. گرچه فاصله جغرافیایی بین دو کشور و نبود کشور واسطه، که تمام قد در این راستا حرکت کند تحقق این امر را دشوار ساخت.
اکنون به نظر میرسد نگاه ایران به آسیای مرکزی دچار تغییرات جدی شده است. کشورهای آسیای مرکزی به دو دسته تقسیم می شوند: کشورهایی که در رابطه راهبردی با روسیه به سر میبرند و کشورهایی که با واسطه یا بدون واسطه به آمریکا نزدیکند و تنها به جهت همجواری، سعی در راضی نگه داشتن روسیه دارند. از این میان تاجیکستان به گروه نخست و قزاقستان به گروه دوم تعلق دارد. در این میان چین به دلیل مجاورت جغرافیایی به دنبال نفوذ حداکثری در بازارهای آسیای مرکزی، سرمایهگذاری و استفاده از منابع انرژی آن است.
آسیای مرکزی که روزگاری بخشی از "هارتلند" به شمار میرفت، اکنون با اوج گرفتن استراتژی آمریکا برای نفوذ بیش از پیش در این منطقه رفته رفته اهمیت خود را باز مییابد. تمایل آمریکا برای حضور در آسیای مرکزی جدای از مباحث مربوط به انرژی، به نیاز این کشور برای مهار چین و روسیه مربوط است. آسیای مرکزی می رود که به صحنه رویارویی سه قطب بزرگ اقتصادی-نظامی، یعنی چین، روسیه و آمریکا تبدیل شود. رقبای منطقهای ایران- ترکیه، عربستان سعودی و اسرائیل- مترصد فرصت برای بهرهبرداری هرچه بیشتر و استفاده از این بازی بزرگ در قرن جدید، به نفع خود بوده و پیشتر تحرکاتی در این راستا از خود بروز دادهاند. این زمینهها می تواند آسیای مرکزی را به سمت ناامنی سوق دهد.
بیثباتی و هرج و مرج در آسیای مرکزی به نفع ایران نیست. هرگونه ناامنی در این منطقه به سرعت به افغانستان سرایت میکند و مرزهای شرقی ایران را تحت تأثیر قرار میدهد و با توجه به مشابهتها و در هم تنیدگیهای قومی و مذهبی به سرعت به حوزه خزر و قفقاز منتقل خواهد شد. از سویی راه اصلی انتقال انرژی از ایران به خاور دور و ترانزیت کالا در مسیر محور اقیانوس آرام تا دریای مدیترانه مختل میشود. آسیای مرکزی در شرایط هرجومرج تبدیل به یکی از مراکز لانه گرفتن گروههای تروریستی تکفیری در نزدیکی ایران خواهد شد و نیز تقویت جنبش های رادیکال ناسیونالیستی می تواند برای ایران مشکلآفرین شود. اینها و موارد دیگری از این دست نیاز ایران را به تغییر نگاه به آسیای مرکزی و تلاش برای حضور در آن منطقه نشان می دهد.
در حال حاضر ایران در محور روسیه-ایران-عراق-سوریه نقش حساسی بازی می کند و اهمیت این نقش برای روسیه بر کسی پوشیده نیست. اما روسیه در نهایت خطوط قرمزی در روابط خود با ایران دارد. پیشتر ماجراهای مربوط به پروژه اس-300 نشانی از این خطوط قرمز به دست داد. از سویی روابط اقتصادی و حجم مبادلات تجاری بین ایران و چین برای هر دو کشور از اهمیت بالایی برخوردار است. نگاه ایران به چین پر از بیم و امید است. چین یکی از بزرگترین خریداران نفت ایران است، و هر ساله حجم بالایی کالا به ایران صادر میکند. دولت ایران در تلاش است تا حدودی رابطه بازرگانی خود را با چین تعدیل کند. در عین حال روابط ایران و آمریکا روند رو به رشدی نشان میدهد. اخیراً نیز نزدیکی تاکتیکی دو کشور در عراق علیه تروریست های داعش موجب شده است تا انتظارات برای ارتباط بیشتر بین واشنگتن و تهران بالا رود. اما شواهد و قرائن نشان می دهند این روند الزامی از سوی هیچ یک از طرفها برای رقابت با طرف دیگر ایجاد نخواهد کرد.
همه اینها شرایطی فراهم میکند تا ایران بتواند نقش تعدیل کنندهای در تحولات آتی آسیای مرکزی ایفاء کند و این مستلزم حضور بیشتر در کشورهای آسیای مرکزی است. امضای تفاهم نامه امنیتی بین ایران و تاجیکستان و نیز توافقاتی برای سرمایهگذاری در قزاقستان، در سفر اخیر رئیسجمهور نشان از تمایل دولت ایران برای ایفای این نقش دارد. نگاهی به نقشه تنوع قومی در آسیای مرکزی نشان میدهد کوچکترین خطایی از سوی قدرت های درگیر می تواند منطقه را به آتش بکشاند. زمینههای تاریخی، تباری و فرهنگی مشترک به ایران اجازه میدهد طرف صحبت انواع و اقسام گروههای مذهبی و قومی ساکن در منطقه قرار گیرد و با درک متقابل از مسائل به فراهم کردن شرایط ثبات در آسیای مرکزی بپردازد. جذابیت ایران برای کشورهای آسیای مرکزی اقتصادی است، اما ایران میتواند با نگاهی دور اندیشانه در کنار این مسیر زمینه همکاری های امنیتی-نظامی نیز ایجاد کرده نقش خود را به خوبی ایفاء کند. تقویت و بهبود روابط دوجانبه با چین، روسیه و حتی آمریکا، جایگاه ایران را در این راستا تثبیت خواهد کرد.
شاهین زینعلی
کد خبر: 79926