آرام ولدبیگی- در منطقه خاورمیانه ترکیه همواره به روابط گسترده با غرب و قرار گرفتن در حلقه متحدین واشنگتن شهره بوده است. همزمان با روی کار آمدن جمهوری نوپای ترکیه در سال 1923، سیاست خارجی این کشور به سمت و سوی قرار دادن همه تخم مرغ ها در سبد غرب تغییر کرد و از سال 1952 با عضویت آنکارا در پیمان آتلانتیک شمالی، این کشور به خط مقدم مقابله با شوری و دکترین مهار ویروس ایدئولوژی کمونیستی تبدیل شد. ماه عسل روابط ترکیه و غرب و به ویژه آمریکا در سراسر دوران جنگ سرد ادامه داشت اگرچه موضوعاتی همچون تنش در روابط ترکیه و آمریکا در موضوع قبرس در مقاطعی شیرینی این ماه عسل را به تلخی تبدیل می کرد. در سال ۱۹۶۴ «لیندون جانسون» رئیس جمهور وقت ایالات متحده در نامه ای به «عصمت اینونو» نخست وزیر ترکیه نوشت: «اگر آنکارا به منظور دفاع از تُرک نشینان قبرس در برابر خشونت یونانی تبارها اقدام به مداخله نظامی در قبرس کند، آمریکا و ناتو از ترکیه حمایت نخواهند کرد». اگرچه ترکیه ۱۰ سال بعد جواب نامه جانسون را با حمله نظامی به قبرس داد؛ اما در ذهن بسیاری از سیاستمداران و مردم ترکیه، این رویداد به عنوان سندی از ریاکاری آمریکا به این متحد ناتو تلقی شد.
مناسبات گسترده واشنگتن و آنکارا در سال های پس از جنگ نیز ادامه داشت تا این که همزمان با شروع هزاره سوم زمینه شکاف میان این دو متحد و تغییر معادله ماه عسل به تنش های دامنه دار فراهم شد. بعدها سیاست های خاورمیانه ای ترکیه، بحران سوریه و کردهای این کشور و چندین پرونده و موضوع دیگر، روابط دو متحد سنتی ناتو را وارد فاز جدیدی کرد. فاز جدیدی که واکنش ها و انتقادات روزمره از یکدیگر به پای ثابت آن تبدیل شده و روند واگرایی بیشتر از همگرایی، بر روابط این دو کشور سایه انداخته است. اکنون و پس از ماه ها کنش و واکنش، خبر تحریم های ترکیه از جانب آمریکا پس لرزه دیگری بر پیکیره زخمی روابط دو کشور وارد کرد. وزارت خزانه‌داری آمریکا روز چهارشنبه ۱۰ مرداد در بیانیه‌ای با اعلام تحریم «عبدالحمید گول» وزیر دادگستری و «سلیمان سویلو» وزیر کشور ترکیه به خاطر نقششان در بازداشت کشیش آمریکایی «اندرو برانسون» گفت که تمامی اموال این دو نفر در آمریکا مسدود می‌شود و آمریکایی‌ها حق معامله با آن‌ها را ندارند. این تحریم بلافاصله با واکنش ترکیه مواجه شد و «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهور این کشور اعلام کرد دو وزیر دادگستری و کشور آمریکا را تحریم می کنند.

چهار محور اصلی منازعات

اکنون این سوال پیش می آید چرا دو متحد سنتی به سمت شکاف و تحریم پیش می روند و دلایل تنش های دو کشور چیست؟ آیا این موضوع تاریخی است و یا این که تنها عوامل کوتاه مدت در آن دخیل هستند. در همین ارتباط دکتر «رحمت حاجی مینه» کارشناس و پژوهشگر مسائل ترکیه در گفت و گو با خبرنگار گروه بین الملل ایسکانیوز، گفت: «چهار عامل اصلی و یا به عبارتی چهار رویداد در پایان همگرایی ها و شروع دوران جدیدی از واگرایی در روابط دو کشور نقش داشته اند. سرآغاز واگرایی این دو متحد را باید در حمله آمریکا در سال 2003 به عراق جست‌وجو کرد. ترکیه با رد درخواست آمریکا مبنی بر استفاده از پایگاه هوایی «اینجرلیک» و عدم خشنودی از حمله واشنگتن به عراق، اولین ضربه را به پیکیره روابط دو جانبه وارد کرد. تحولات داخلی ترکیه به ویژه بحث کودتای نافرجام 2016 این کشور نیز فصل جدیدی از واگرایی دو متحد را رقم زد. ترکیه، آمریکایی ­هایی که در این کشور زندگی می ­کردند را ( ازجمله کشیش آندرو برونسن ) به همکاری با «گولنی» ها و تسهیل کودتا در این کشور متهم کرد. این موضوع حتی یکی از دلایل اصلی تنش و بهانه تحریم های اخیر آمریکا محسوب می ­شود. استرداد «فتح الله گولن» این روحانی سرشناس ترک نیز از موارد دیگر بحث برانگیز در میان دو کشور است. این اختلاف اگرچه به دوران پیشاترامپ برمی گردد اما ترک ها امیدوار بودند با روی کار آمدن ترامپ، گولن را به ترکیه بازگردانند که نه تنها در این زمینه توفیقی کسب نکردند بلکه دو وزیر کابینه اردوغان نیز در لیست تحریم های آمریکا قرار گرفتند. در حوزه منطقه ای نیز دو اختلاف جدی، فاصله متحدین سنتی ناتو را روز به روز بیشتر می کند. از طرفی مساله کردهای سوریه مطرح است که آمریکا به عنوان متحد خود در شمال سوریه با آنها روابط نزدیکی دارد، در حالی که ترکیه برعکس آنها را به عنوان متحدین پ.ک.ک تعریف می کند و از آمریکا می خواهد در کنار ترکیه علیه آنان عمل کند. اخیرا نیز موضوع فلسطین معادله روابط را پیچیده تر کرده است. دولت ترکیه و به ویژه اردوغان در مقابل سیاست های ترامپ مبنی بر انتقال سفارت به قدس و همچنین سیاست های حمایتی از اسرائیل به شدت ناراضی بوده و خواستار تجدید نظر واشنگتن در این زمینه است. امری که واشنگتن با بی مهری به ترکیه از کنار آن گذشت».

بازی پیچیده روسیه: دورسازی دو متحد سنتی

اگرچه مجموعه ای از عوامل و دلایل داخلی و منطقه ای موجبات واگرایی ترکیه و آمریکا را فراهم کرده اند اما بحران سوریه و به ویژه ورود روسیه به آن، نقش مهمی در تمایز آنکارا و واشنگتن ایفا کرد. اکنون ترکیه با رویکرد جدید سیاست چرخش به شرق و نزدیکی به کشورهای محور شرق را در دستور کار خود قرار داده است. امری که بسیاری آن را دلیل اصلی دلخوری آمریکا از این کشور و یکی از مهم‌ترین دلایل تحریم های واشنگتن قلمداد می کنند. دکتر حاجی مینه در این ارتباط معتقد است: «وجود متغییر روسیه و نقش آن در دور شدن آمریکا و ترکیه را باید به صورت جدی مورد تحلیل قرار داد؛ زیرا روس ها به طور هوشمندانه از کارت ترکیه برای افزایش توان مانور خود در منطقه خاورمیانه و فشار بر دو بازیگر عضو ناتو استفاده می کنند. روابط روسیه و ترکیه به ویژه در سوریه با فراز و نشیبهای زیادی روبرو بوده است. زمانی که در 24 نوامبر 2015 ارتش ترکیه جنگنده «سخوی» روسی را بر فراز آسمان سوریه ساقط کرد، دو کشور به سمت انسداد روابط و تعمیق مخاصمات پیش رفتند. حتی روابط دو کشور نیز وارد یک کمای هشت ماهه شد. این بحران باعث شد توان بازیگری ترکیه در سوریه به صفر برسد چون بعد از این تنش، ترک­ ها از ترس تلافی و انتقام­جویی روس ها تا اندازه زیادی نتوانستند به نقش فعال خود در سوریه ادامه دهند اما پس از هشت ماه، شاهد عذرخواهی رئیس جمهور ترکیه از رئیس جمهور روسیه و ترمیم روابط دو کشور هستیم. این امر به سرآغاز چرخش استراتژیک ترکیه به سمت روسیه و دوری نسبی از آمریکا به ویژه در پرونده سوریه تبدیل شد. از این برهه به بعد شاهد حساسیت آمریکا نسبت به روابط مسکو و آنکارا هستیم. اکنون روابط این دو کشور تاجایی پیش رفته است که ترکیه وارد معامله نظامی با روس ها شده و خواستار خرید سامانه « اس چهارصد» از روسیه است. وضعیتی که می ­توان گفت آمریکایی ها را تا اندازه زیادی بیمناک و خشمگین کرده به گونه ای که حتی در کنگره، صداهایی مبنی بر تنبیه ترکیه به گوش می رسد و می توان خروجی آن را در تحریم های آمریکا به بهانه کشیش برانسون ردیابی کرد. این تحریم ها پیام روشن آمریکا به ترکیه بود؛ یعنی اگر ترکیه به روابط نظامی خود با روسیه ادامه دهد، شاهد فشارهای بیشتر آمریکا به این کشور خواهد بود. اگرچه ترکیه نیز در طرف مقابل از این وضعیت به عنوان دیپلماسی چند جانبه، برای فشار بر آمریکا و اروپا در به رسمیت شناختن منافع تعریف شده ترکیه و همچنین عدم فشار به این کشور به خاطر مسائل حقوق بشری و همچون فشارهای ناشی از تهاجم به عفرین استفاده می کند؛ اما روسیه هوشمندانه، نقش موثری در تشدید زمینه های واگرایی این دو کشور ایفا می کند».
این در حالی است که بسیاری بر این باور هستند که آمریکا با افزایش هزینه های ترکیه، این کشور را ناچار به بازبینی در رابطه با مسکو خواهد کرد. اگر ترکیه نیز از این سیاست عدول نکند، آمریکا کارت برنده حزب عدالت و توسعه در داخل ترکیه را مورد هدف قرار می دهد. این استاد دانشگاه در پاسخ به این سوال که « آیا این تحریم ها به نوعی برگ برنده دولت اردوغان یعنی اقتصاد را نشان نرفته اند و هزینه بی شماری به ترکیه تقبل نخواهند کرد؟» گفت: «ارزش پول ملی ترکیه در حال افول و کاهش است و این نیز دستاوردهای اقتصادی اردوغان را در معرض تهدید قرار می دهد. واشنگتن براین باور است تحریم ها با تاثیر منفی بر اقتصاد ترکیه، مقامات این کشور را وادار می کند خواسته های آمریکا را قبول کنند یا این که بهای نزدیکی به روسیه را بپردازند. ترک ها نیز در این شرایط از موضوع و پاشنه آشیل خود آگاه هستند. حزب عدالت و توسعه در کارنامه گذشته خود همواره بر برگ برنده این حزب یعنی سر و سامان دادن به اقتصاد و رشد مالی این کشور تاکید کرده است. اردوغان و دولتش هنوز هم اگر بخواهند، همچنان بر مسند قدرت باقی بمانند، بدون شک اقتصاد برای آنان حرف اول و آخر را خواهد زد. احتمالا ترکیه از این به بعد دست به عصاتر در مقابل آمریکا عمل خواهد کرد. آنکارا با آگاهی از پاشنه آشیل خود و ترس از فرار سرمایه خارجی، تلاش می­ کنند تا این وضعیت تشدید نشود و به نوعی توازن روابط خود میان روسیه و آمریکا را برقرار سازد».

آینده روابط ترکیه و آمریکا: واگرایی یا همگرایی

هنوز به طور قطعی نمی توان در مورد آینده روابط این دو بازیگر اظهار نظر کرد. اگر چه هر روز شکاف ها و افق های روابط واشنگتن و آنکارا از همدیگر دور و دورتر می شوند. این کارشناس مسائل ترکیه در پاسخ به سوال که « آینده روابط ترکیه و آمریکا به کجا خواهد رفت؟ و آیا ماه عسل دوران جنگ سرد تکرار می شود؟ یا این که دیگر ترکیه در مسیر بی بازگشت دوری از غرب قرار گرفته است؟» افزود: «می توان تحریم های آمریکا علیه ترکیه را به عنوان یک نقطه عطف و سرآغاز تحولی جدید در روابط این دو متحد ناتویی قلمداد کرد. اگر چه آمریکا به عنوان یک سنت سیاست خارجی رایج این کشور همواره از ابزار تحریم علیه دشمنان و رقبای خود استفاده کرده است اما تحریم های ترکیه نشان می دهد اختلافات و بدبینی این دو بازیگر نسبت به یکدیگر تا جایی پیش رفته که آمریکا از این ابزار علیه متحد خود نیز استفاده می کند؛ یعنی تحریم های ترکیه نشانگر فصل جدیدی از روابط این دو کشور هستند اما نباید تنها از منظر تحریم و با عینک واگرایی به روابط این دو بازیگر نگاه کرد. در بررسی چشم انداز روابط این دو کشور علاوه بر نقاط تنش زا که به صورت موضعی یا منطقه ای شکل گرفته ­اند تا اندازه زیادی توانسته اند منافع راهبردی و تاریخی خود را پس از دوران جنگ سرد نیز حفظ کنند. نکته دیگر به نیاز متقابل و استراتژیک دو کشور به همدیگر مرتبط است و از ادوار گذشته تاکنون در تعریف امنیت ملی خود این را لحاظ کرده اند. ترکیه، آمریکا را به عنوان متحد خود و همچنین در چارچوب نگاه به غرب قرار داده است که این سیاست در راهبرد کلان ترکیه وجود داشته و دارد. از طرفی دیگر آمریکا با نگاهی به ترکیه به عنوان عضو جنوب شرقی ناتو و استفاده از آن برای حضور و مداخله در خاورمیانه استفاده می کند. همچنین در سال های قبل از ترکیه به عنوان یک الگوی دموکراسی و اسلام میانه یاد می کرد و اکنون دو کشور خارج از موضوعات تنش زا روابط مستحکمی در افغانستان، تحولات عراق و... دارند. از این منظر، آمریکا ترکیه را به عنوان یک متحد راهبردی تعریف کرده است. اگر چه از زمان روی کارآمدن رهبران اقتدارگرا و پوپولیست در هر دو کشور و تاکید بر منافع یکجانبه این خوانش تا اندازه زیادی به حاشیه رفته است. به طور کلی می توان گفت با توجه به منافع استراتژیک و روابط تاریخی، دو کشور در ادامه با استفاده از کار­ت­ هایی که در دست دارند، سعی می کنند با حفظ روابط به منافع خود دست یابند.