به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز، یکی از مهمترین علوم در دنیای امروز که به بهبود بسیاری از بیماریها منجرشده، سلول های بنیادی است که نقشی تاثیرگذار در درمان بیماریهای لاعلاج دارد، در گذشته بسیاری از بیماریها به دلیل نبود امکانات لازم منجر به مرگ بیماران میشد اما امروز با پیشرفت جهانی این علم، خصوصا در ایران که از دهه هفتاد شروعی طلایی برای این علم محسوب میشود، پژوهشگران و دانشمندان کشورمان فعالیتهای خود را در این عرصه آغاز کردند و به این ترتیب تاریخ پزشکی ایران وارد مرحلهای جدید و علم سلول های بنیادی در درمان بسیاری از بیماریها کارساز واقع شد. در واقع این علم نوپا امید آخر برخی بیماران است که از این طریق بتوانند زندگی دوباره بیابند.
در کشورمان، مرکز پذیرهنویسی سلولهای بنیادی خونساز در سازمان انتقال خون از مهر ماه ۸۸ کارش را آغاز کرد تا بتواند با کمک مردمی که به صورت داوطلبانه به اهدای سلولهای بنیادی اقدام میکنند، جان بیماران را نجات دهد. گزارش پیش رو به بررسی دستاوردهای علم سلول های بنیادی و جایگاه بین المللی ایران در توسعه و پیشرفت این علم پرداخته است.
اهمیت سلولهای بنیادی
به وجود آمدن یک انسان از ۱۶ عدد سلول بنیادی شروع میشود و لذا اهمیت سلولهای بنیادی در این است که توانایی تشکیل یک انسان کامل را دارد؛ کشف سلولهای بنیادی همانند کشف ژن یا دی ان ای توانست تحول عظیمی در دنیا ایجاد کند و امروزه بسیاری از بیماریهای کبدی، قلبی و خصوصا بیماریهای خونی صرفاً توسط سلولهای بنیادی درمان میشوند. همچنین به اعتقاد دانشمندان در ۲۰ سال آینده حدود ۸۰ درصد بیماریها از طریق پیوند سلولهای بنیادین درمان میشوند و از این رو توجه به سلولهای بنیادی در کشور ضروری است.
قدمت کشف سلولهای بنیادی در دنیا برابر با ۴۵ سال است و سلولهای بنیادی برای اولین بار در ۱۹۷۰ میلادی از سلولهای سرطان خون و در سال ۱۹۹۸ از سلولهای جنینی از انسان جداسازی شد.
سلولهای بنیادی چه هستند و چگونه عمل میکنند؟
سلولهای بنیادی یا STEM CELLS به سلولهای چند پتانسیلی مغز استخوان گفته میشود که توانایی تبدیل به انواع سلولهای خونی را دارند. توانایی تبدیل این سلولها به انواع سلولهای خونی، توجه دانشمندان و پژوهشگران را به طرف تبدیل این سلولها به سایر سلولهای تخصص یافته بافتهای دیگر معطوف داشت.
در کلیهی بافتهای بدن نوعی از سلولهای بنیادی یافت میشود که توانایی تبدیل به سلولهای تخصصیافتهی همان بافت را دارند و در موقع اختلال بافتی، دستبهکار شده و تکثیر پیدا میکنند و به دلیل داشتن همین توانایی به آنها «سلول بنیادی» میگویند.
سلولهای بنیادی اصولاً سلولهای تخصصی نشدهای هستند که با دو مشخصه مهم از دیگر سلولها تفکیک میشوند: اول توانایی تکثیر و افزایش تعداد برای مدت طولانی را دارند. دوم اینکه پس از دریافت پیامهای شیمیایی معین میتوانند تمایز حاصل کنند یا به سلولهای تخصص یافتهای با عملکردهای خاص، مثل سلول قلبی یا عصبی تبدیل شوند.
عملکرد این سلولها در بدن این است که در هنگام اختلال و بیماری، تکثیر میشوند و سلولهای جدیدی به بافت ارائه میکنند که اساس سلول درمانی را تشکیل میدهد.
پژوهش سلولهای بنیادی در ایران
ظهور علم سلولهای بنیادی در کشورهای دیگر مربوط به قبل از انقلاب است و در این زمان هنوز در کشور ما به این موضوع پرداخته نشده بود. تقریباً از دهه هفتاد به طور همزمان در ۴ مرکز دانشگاهی به موضوع سلولهای بنیادی در کشور پرداخته شد؛ دانشگاه تربیت مدرس، پژوهشگاه رویان، دانشگاه شهید بهشتی و دانشگاه تهران از جمله مراکزی بودند که از همان دهه در زمینه سلولهای بنیادی مطالعه و تحقیق خود را آغاز کردند. اکنون باوجود اینکه بعد از انقلاب، مبحث سلولهای بنیادی مورد مطالعه قرارگرفته، اما پیشرفت خوبی در زمینه تحقیقاتی و درمانی این حوزه حاصلشده است.
پیگیری جدیتر سلولهای بنیادی توسط پژوهشگاه رویان
پژوهشگاه رویان هشتم خردادماه سال ۱۳۷۰ بهعنوان مرکز جراحی محدود با هدف ارائه خدمات درمانی به زوجهای نابارور و پژوهش و آموزش درزمینه علوم باروری و ناباروری توسط زندهیاد دکتر سعید کاظمی آشتیانی و گروهی از پژوهشگران و همکارانش در جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران تأسیس شد.
پژوهشگاه رویان در سالهای ۱۳۷۷ و ۱۳۸۷ به ترتیب مجوز مراکز تحقیقات علوم سلولی و مرکز تحقیقات پزشکی تولیدمثل را از شورای گسترش دانشگاههای علوم پزشکی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی دریافت کرد و آبان ماه ۱۳۸۸ شورای گسترش آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با ارتقای آن از پژوهشکده به پژوهشگاه رویان موافقت کرد.
افتخارات پژوهشگاه رویان در سلولهای بنیادی
پژوهشگاه رویان در زمینه سلولهای بنیادی تاکنون موفقیتهای زیادی را به نام خود ثبت کرده است. از جمله اینها میتوان موارد زیر را برشمرد:
استفاده از سلولهای بنیادی برای ترمیم ضایعات قلبی ناشی از سکته برای نخستین بار در کشور
استفاده از سلولهای بنیادی برای ترمیم ضایعات قرنیه چشم برای نخستین بار در کشور
تأسیس نخستین بانک خصوصی خون بند ناف نوزادان
تولد نخستین حیوان شبیهسازیشده خاورمیانه (رویانا)
تولد دو گوساله و سه بزغاله شبیهسازیشده
تولید سلولهای بنیادی پرتوان القایی انسانی
جایگاه بینالمللی ایران در سلولهای بنیادی
ایران سومین کشور در زمینه استخراج سلولهای بنیادی از پالپ (مغز) دندانهای شیری است و این کار تنها در کشورهایی چون آمریکا و ژاپن در حال انجام است. همچنین به گفته رئیس پژوهشکده خون و سرطان، ایران جزو یک درصد کشورهای دنیاست که به توانمندی پیوند سلولهای بنیادی خونساز دستیافته است.
در حال حاضر ترکیه، عربستان، فلسطین اشغالی، روسیه و برخی از کشورهای اروپایی مانند سوئد و اتریش بعد از ایران از نظر تولید علمی در این حوزه قرار دارند. همچنین تنها ۴ کشور آسیایی ژاپن، کره جنوبی، چین و هند از ایران جلوتر هستند.
در همین خصوص دکتر حمید گورابی عضو هیات علمی پژوهشکده رویان در گفتوگو باخبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز درباره پیشرفت های ایران در حوزه سلولهای بنیادی گفت: در مقابل کشورهایی که هزینههای بسیاری برای توسعه علم سلولهای بنیادی داشتند، ایران علیرغم هزینههای کم موفقیتهای بسیاری را در عرصه داخلی و خارجی به دست آورده است و دانشجویانی تربیت کردیم که از نام آوران این علم در دنیا شدند. متاسفانه به دلیل عدم توجه مسئولان و نبود امکانات کافی بسیاری از این افراد به خارج از کشور مهاجرت میکنند که قطعا برای جذب این نخبگان باید تمهیدات لازم اندیشیده شود.
عضو هیات علمی پژوهشگاه رویان افزود: عرصه سلولهای بنیادی از اهمیت بسیاری برخوردار است، علاوه بر اینکه بسیاری از بیماران صعبالعلاج ایرانی قابلیت درمان در داخل کشور را پیدا کردند، از خروج ارزی بیماران ایرانی جلوگیری کرد و با مراجعه توریستهای درمانی به ایران، درآمد ارزی فراوانی برای کشور داشته است.
رئیس سابق پژوهشگاه رویان تاکید کرد: هر کشوری که در زمینه علم سلولهای بنیادی سرمایه گذاری کند، نفع بسیاری خواهد برد تاجایی که به واسطه این علم می توانند ثروت آفرینی کنند و در شرایط بحرانی تحریمها که برای تامین مواد اولیه آزمایشگاهها دچار مشکل میشویم خودکفایی در این علم میتواند منجر به پیشرفت بیشتر و کسب درآمد از این طریق شود.
وی متذکرشد: بانک خون بندناف برای درمان سرطان خون و فلج مغزی کاربرد ویژهای دارد. اگر بتوان از داوطلبان اهدای سلولهای بنیادی این نمونهها را دریافت و ذخیره کرد، به عنوان بانک خون بندناف عمومی سلولهای بنیادی برای درمان بیماران نیازمند مورد استفاده قرار میگیرد که در حال حاضر حدود 5 هزار نمونه در بانک خون بندناف داریم.
گورابی تصریح کرد: بانک خصوصی خون بندناف مربوط به نوزادی که تازه متولد شده و خانواده اوست. در حال حاضر بسیاری از این افراد اعلام رضایت کردند تا از نمونه سلولهای بنیادی آنها استفاده شود که در مرحله اول سه میلیون تومان هزینه برای فریز و نگهداری بند ناف باید پرداخت شود و در مقایسه با نمونه های خارجی بسیار کم هزینه است، در سال های بعد این مقدار هزینه کاهش چشمگیری دارد، اما قطعا اثرات مفیدی در حفظ سلامت افرادی که با مشکلات بیماریهای لاعلاج مواجه شوند خواهد داشت.
عضو هیات علمی پژوهشگاه رویان در پایان خاطر نشان کرد: در بیماریهای قلبی و کبدی با از بین رفتن تعداد زیادی از سلولهای بنیادی مواجه هستیم که بدن انسان به طور طبیعی مکانیزمهایی برای جبران دارد، اما معمولا میزان از دست رفتن سلولها به حدی است که برگرداندن سلول های از بین رفته به شکل عادی مشکل است، بنابراین برای درمان این بیماریها تنها سلولهای بنیادی نقش اساسی و نجات دهنده دارند.
کاربرد سلولهای بنیادی در درمان بیماریها
در دهههای اخیر، پژوهشهای بالینی با توجه به مزایای درمان با استفاده از سلولهای بنیادی، رشد چشمگیری داشته است. امیدوارکنندهترین نکته در درمان با سلولهای بنیادی و درمانهای مشابه این است که به بیماران مبتلا به دردهای مزمن و جراحات دشوار، درمان بدون دارو یا جراحی را ارائه میدهند. امروزه، پژوهشگران روشهایی برای به کارگیری سلولهای بنیادی برای شرایط مزمنی چون بیماری قلبی، بیماریهای عصب مغزی و دیابت به کار میگیرند. متداولترین استفاده درمانهای سلول بنیادی، کنترل درد است. این درمان، تزریق سلولهای بنیادی در حدود عصبها، تاندونها، مفاصل و بافت عضلانی دردناک و آسیب دیده را شامل میشود.
بیماریهای در حال بررسی
از میان بیماریهایی که درمان آنها با سلولهای بنیادی در حال بررسی است، میتوان به چند مورد اشاره کرد:
آلزایمر
«بیماری آلزایمر»(AD)، یکی از متداولترین علل فراموشی است. به رغم دههها پژوهش در مورد آلزایمر، هیچ درمان استانداردی برای این بیماری وجود ندارد و داروهایی که در حال حاضر تایید شدهاند، تنها به تسکین علائم بیماری کمک میکنند.
پژوهشگران امیدوارند که بتوانند با استفاده از سلولهای بنیادی، بافتهای آسیبدیده را بازسازی کنند و در حال حاضر، به آزمایش آنها روی اختلالات مربوط به مغز مانند آلزایمر، «اسکلروز جانبی آمیوتروفیک» (ALS) و بیماری «پارکینسون» (PD) پرداختهاند.
سرطان
غیرفعال کردن «سلولهای سرطانی بنیادی» (CSCs)، برای درمان تومور پس از پرتودرمانی بسیار مهم است.
سلولهای سرطانی بنیادی، سلولهای تومور هستند که قابلیت نامحدود تقسیم سلولی و توانایی دوباره جمع کردن کل تومور را دارند. این سلولها، نقش محوری در رشد، پیشروی و بازگشت تومور پس از درمان ایفا میکنند. این تعریف بدین معناست که سلولهای سرطانی بنیادی باید برای ریشهکن کردن دائمی تومور، غیرفعال شوند.
سلولهای سرطانی بنیادی، به خاطر اهمیت در درمان تومور میتوانند برای بهینه سازی درمانهای ضدسرطان، مورد استفاده قرار گیرند.
دیابت
شایع ترین دلیل دیابت، عدم توانایی در ساخت مقادیر کافی انسولین است. راهبردهای موفقیتآمیز برای درمان دیابت، باید عملکرد سلولهای بتای پانکراس که توسط سیستم ایمنی از بین میروند بازگردانند و بر تخریب سلولهای تولیدکننده انسولین غلبه کنند.
پژوهشهای اخیر نشان دادهاند میتوان به کمک سلولهای بنیادی، تولید انسولین را در بیمارانی که از دیابت رنج می برند افزایش داد. محققان سعی داشتهاند سلولهای بنیادی انسانی را به سلولهای تولید کننده انسولین تبدیل کنند که میتوان آنها را به بیمارانی دیابتی پیوند زد. این کار، راه را برای درمان موثر سلولهای دیابت هموار خواهد ساخت.
پارکینسون
«بیماری پارکینسون» (PD)، همان لرزش در وضعیت استراحت است که شیوع آن بیشتر در سنین پیری است؛ اما در جوانان هم دیده میشود. این بیماری بر اثر از بین رفتن سلولهای ترشحکننده مادهای به نام دوپامین (که یک انتقال دهنده عصبی) است رخ میدهد. بیماری پارکینسون، نورونهایی را که تولید ناقل دوپامین میکنند، از بین میبرد که این امر موجب اختلالات حرکتی در افراد میشود.
پژوهشهای اخیر نشان میدهند که ممکن است پیوند سلولهای بنیادی عصبی از سیستم عصبی مرکزی در برابر آسیب التهابی به مکانیزم این قسمت پیشگیری کند. درمان با استفاده از سلول بنیادی، در صورت اثبات شدن، یکی از موفقیتآمیزترین روشها برای درمان بیماری پارکینسون خواهد بود.
بیماری هانتینگتون
«بیماری هانتینگتون»(HD) در اثر جهش در ژن کند کننده پروتئین هانتینگتون ایجاد میشود. از علائم بیماری هانتینگتون میتوان به کاهش شدید کنترل عضلانی، اختلال هیجانی و تداخلات آسیبشناختی (پاتولوژی) در یاختههای مغز اشاره کرد. این بیماری مربوط به عصب مغزی است و الگویی عالی برای درمان جایگزین سلول ارائه میدهد.
بیشتر بیماریهای مربوط به عصب مغزی، در حال حاضر غیرقابل درمان هستند و غالبا، درمانهایی که قادر هستند عوامل بیماریزای اصلی را تحتتاثیر قرار دهند، نیاز به زمان زیادی دارند.
این موضوع، راهبردهایی مانند درمان جایگزینی سلولی را مورد توجه قرار میدهد. به همین علت، در دو دهه گذشته علاقه زیادی نسبت به درمان بیماری هانتینگتون با روش جایگزین کردن سلول، ایجاد شده است.
مزایای استفاده از سلولهای بنیادی
ایمنی و کارآیی استفاده از سلولهای بنیادی به دست آمده از خون یا مغز استخوان برای بازسازی سلولهای بنیادی خونساز، اثبات شده است. علاوه بر این، سلولهای بنیادی خونساز و سلولهای بنیادی به دست آمده از منابعی مانند بافت چربی، برای درمان بیماریهای ارتوپدی، عصبی و دیگر بیماریها استفاده میشوند.
به رغم فقدان شواهد کافی در مورد آزمایشهای بالینی کنترلشده، برخی پزشکان بر این باورند که سلولهای بنیادی، ظرفیت منحصر به فردی در بازگرداندن سلامتی دارند زیرا این سلولها میتوانند محیط اطراف را احساس کنند و به گونهای عمل کنند که هر نقصی برطرف شود.
نظریه دیگر این است که انجام آزمایشهای کنترل شده و استانداردهای منظم برای چنین درمانهای امیدوارکنندهای، برای همه حامیان صنعتی، پیچیده است؛ بنابراین استفاده گسترده از این سلولها در آزمایشهای بالینی، مورد نیاز است. هواداران هر دو نظریه، معتقدند که درمان با استفاده از سلولهای بنیادی، نسبتا ایمن است.
اهمیت ذخیره سلول های بنیادی خون بند ناف نوزاد چیست؟
خون بندناف خونی است که پس از تولد در بندناف و جفت باقیمانده و دور ریخته میشود. این خون غنی از سلولهای بنیادی است. سلولهای بنیادی خون بندناف همانند سلولهای بنیادی خون ساز مغز استخوان به سلولهای زیر تقسیم میشوند: گلبول های قرمز، که اکسیژن را به تمام بدن حمل میکنند، گلبول های سفید، که در سیستم ایمنی فعالانه شرکت دارند، پلاکتها که به انعقاد خون کمک می کنند همچنین این سلول ها قادر به ساخت انواع سلولهای دیگر و ترمیم و نگهداری سلولها در هنگام جراحت هستند. بنابراین اگر امکان جمع آوری و ذخیره سازی این سلول ها فراهم شود، همواره منبعی غنی از سلول های بنیادی خونساز را در اختیار داریم که این سلول ها میتوانند در بیماری هایی که منشاء خونی داشته و اختلال در فعالیت مغز استخوان و سیستم ایمنی تلقی می شوند مورد استفاده قرارگیرد. در دسترس بودن، کاهش احتمال رد پیوند، کاهش خطر آلودگی و شانس یافتن نمونه با تطابق ژنتیکی از مهمترین جنبه های اهمیت ذخیره سازی خون بند ناف است.
روش اهدای سلول بنیادی
شاید این برای شما هم سوال باشد که روش اهدای سلول بنیادی چگونه است. دو روش دارد که در زیر به آن اشاره می کنیم .
از طریق خون محیطی
در روش اهدا از طریق خون محیطی سلول های بنیادی با استفاده از یک دستگاه مخصوص از خون موجود در رگ ها بهطور مستقیم گرفته می شوند و تحت نظر پزشک در مرکز جمع آوری سلولی جداسازی می شوند.
از طریق مغز استخوان
در روش اهدا از طریق مغز استخوان سلول های بنیادی به طور مستقیم از مغز استخوان توسط پزشک متخصص با استفاده از سوزن مخصوص از استخوان لگن در اتاق عمل تحت بیهوشی عمومی یا موضعی جمع آوری می شوند. در نهایت با توجه به شرایط بیمار و اهدا کننده، پزشک مشاوره دهنده و معالج مناسب ترین روش را پیشنهاد می کنند. در آخر اهدا کننده روش مورد نظر را انتخاب می کند.
آنچه مسلم است، علم ژنتیک و سلول های بنیادی از جمله علوم پیشرفته و پیچیدهای است که محققان و دانشمندان کشورمان هم راستا با سایر علوم به فراگیری و کاربردی کردن آن همگام با کشورهای پیشرفته دنیا پرداختهاند و به جرات می توان گفت اکنون در این زمینه چیزی از دنیا کم نداریم و حتی می توانیم مرجعی باشیم برای کشورهایی که میخواهند به تازگی وارد این عرصه علمی شوند. مهمترین اصل در توسعه این علم مهم و بنیادی در درمان بیماریها، حفظ سرمایههای علمی، نخبگان و دانشمندان در این زمینه است که اگر خواستار حضوری مقتدرانهتر در دنیا هستیم، باید امکانات لازم را برای سرمایههای انسانی در علوم حساس و مهم از جمله سلولهای بنیادی، فراهم آورده تا بتوانیم در سکوی نخست دنیا قرارگرفته و در تامین صفر تا صد تجهیزات این علوم هم با یک عزم و باور ملی به خودکفایی در سطح بین المللی رسیده و نام ایران را بر بلندای جهان طنین انداز کنیم.
انتهای پیام/