به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز، دکتر محمدرضا آهنچیان در برنامه «روی خط خبر» شبکه خبر، درباره تلاش وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای بازنگری رشته های دانشگاهی اظهار داشت: ما برنامه های درسی را به عنوان سلول های سازنده ارگانیسمی به نام آموزش عالی می دانیم. آموزش عالی بدون وجود برنامه درسی قابل تصور نیست. محتوا، روش و منابع از برنامه های درسی گرفته می شود. بقیه اقدامات و فعالیت های آموزش عالی هم متأثر از برنامه های درسی است. اقداماتی که در وزارت علوم صورت می گیرد به دلیل این‌که حالت پایه ای و مبنایی برای نظام آموزش عالی دارد، همیشه به طور همزمان و موازی با یکدیگر پیش رفته است، یعنی محتوا در دل آموزش عالی، معنی پیدا می کند و در غیر این‌صورت نه نظام آموزش عالی و محتوا، معنی ندارد.

وی ادامه داد: نظام آموزش عالی بدون برنامه درسی و بازنگری و تدوین برنامه های درسی، معنی ندارد. از روز اولی که نظام آموزش عالی در یک جامعه ایجاد می شود، این اقدام به موازات آن صورت می گیرد. در کشور ما هم چنین است، سال هاست وجود داشته، دارد و الان هم به عنوان یک جریان پویا در وزارت علوم درگیرش هستیم. از لحاظ ساختاری، دفتری در حوزه معاونت آموزشی وزارت علوم به نام «دفتر برنامه ریزی آموزش عالی» وجود دارد. کار اصلی این دفتر در ارتباط با برنامه های درسی است که یک دفتر قدیمی و دیرپاست و شورای عالی برنامه ریزی درسی در ارتباط با آن وجود دارد. این دفتر زمانی در شورای عالی انقلاب فرهنگی مستقر بوده و دوباره به وزارت علوم آمده و یک جریان کاملا به‌روز و پویاست.

برای یک برنامه درسی، 5 سال در نظر می گیریم

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با اشاره به قانونی برای بازنگری در هر 10 سال یک بار تصریح کرد: ما برای یک برنامه درسی، 5 سال در نظر می گیریم. ضمن این‌که حدود 3 هزار برنامه درسی داریم که از مقطع کاردانی شروع می شود و کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری تخصصی و دکترای حرفه ای را دربرمی گیرد. ممکن است برخی از برنامه ها بیش از 5 سال عمر داشته باشند اما سیاست ما این است که عمرشان بیش از 5 سال نباشد. در واقع هر 5 سال یک بار، بازنگری صورت می گیرد. آخرین قانونی که شورای عالی برنامه ریزی مصوب کرده 5 ساله است و قانون های قدیمی تر ممکن است 10 ساله باشند.

آهنچیان خاطرنشان کرد: اکثر رشته های ما به صورت 5 ساله بازنگری می شوند، البه برخی از رشته ها هستند که کارگروه های فعال در این رابطه، مایل نیستند به سرعت و در زمان کوتاه تری بازنگری شود. به طور مثال رشته تاریخ در مقطع کارشناسی؛ ما برنامه های جدیدی داشتیم که توسط شورای تحول علوم انسانی تنظیم شده، آنها 4 برنامه جدید داشتند که کمتر از 5 سال عمر داشت ولی به دلیل بازخوردهای دریافت شده از دانشگاه ها و تصمیم کارگروه به برنامه دهه 70 برگشت. برنامه هایی مانند فلسفه، تاریخ و برخی از علوم دینی و اسلامی، مواردی است که می تواند عمر بیشتر از 5 ساله داشته باشد.

وی در خصوص اینکه آیا بازه زمانی 5 ساله را برای سایر رشته ها کافی و مفید می داند یا خیر، افزود: روایت ها مختلف است و می گویند علم هر سه سال و حتی زودتر دچار تحول می شود. ممکن است پویایی علم در زمان هایی کوتاه تر از 5 سال هم ایجاب کند اصلاحات اساسی صورت بگیرد اما پایه های علم، ثبات نسبی دارد. مثلا در ریاضی ممکن است معادلات و محاسباتی باشد که مربوط به قرون وسطی بوده یا حتی هزاران سال عمر داشته باشد. دانشجوی مقطع لیسانس باید این معادلات را بداند چرا که مبانی از بین نمی رود.

بین علم و رشته دانشگاهی، فاصله قائل می شویم

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تأکید کرد: بین علم و رشته دانشگاهی، فاصله قائل می شویم و می گوییم هر چند پویایی علم خیلی زیاد است ولی تبدیل این علم به رشته دانشگاهی با ملاحظات خاصی همراه خواهد بود. مبانی، سنت ها و تاریخ علم باید در رشته تحصیلی به دانشجو مخصوصا در مقطع کارشناسی داده شود. به همین خاطر خیلی درگیر این موضوع نمی شویم که علم هر چند سال یک بار نو می شود و در رشته های دانشگاهی با احتیاط بیشتری عمل می کنیم.

آهنچیان در پاسخ به این سؤال که بر اساس چه معیارها و شاخصه هایی، رشته ها را برای بازنگری انتخاب می کنند، گفت: این کار بسیار تکنیکی، فنی و دقیق است. علم، قلمروهای بسیار متنوعی دارد و ورود به این قلمروها نیاز به تخصص ویژه در هر کدام از شاخه ها و زیرشاخه ها دارد، به این دلیل کارگروه هایی در حوزه عمل فعال است. این کارگروه ها شامل 70 کارگروه رشته ای است، به عنوان مثال کارگروه های روان‌شناسی، علوم تربیتی، فیزیک، زمین شناسی، مهندسی و ... وظیفه دارند تحولات علمی در حوزه های تخصصی خود به اضافه تغییرات رشته های دانشگاهی در دانشگاه های تراز اول جهان را رصد کنند. این کارگروه ها متشکل از 9 تا 15 عضو هیأت علمی برجسته از بهترین دانشگاه هاست که همگی متخصص به‌نامی هستند. ما اطمینان داریم رصد به طور دائمی توسط این اساتید که مناسبات جهانی زیاد و ارتباطاتی با دانشگاه های برتر کشورهای دیگر دارند، صورت می گیرد.

بازنگری رشته‌ها زمان‌بندی خاصی ندارد

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری درباره آخرین بازنگری رشته های دانشگاهی گفت: ممکن است همین حالا یک برنامه جدید روی سامانه آموزش عالی گذاشته باشند. این سامانه برای تمام دانشگاه ها شناخته شده است. ممکن است روز گذشته دو برنامه گذاشته باشند و امکان دارد همین حالا هم چنین اتفاقی رخ دهد. این برنامه ها یک‌سره در حال تولید، بازنگری و قرار گرفتن روی سامانه است؛ البته مسیر از تدوین تا تصویب یک فرایند تعریف شده و اتفاق می افتد.

آهنچیان در ادامه گفت: طبیعتا نمی توان 3 هزار رشته را در مقاطع زمانی خاص بازنگری کرد، بلکه به صورت پیوسته در حال بازنگری است. ممکن است گروه زمین شناسی، گرایش نفت همین حالا در حال بازنگری باشد، گرایش اقتصادی سال گذشته بازنگری شده و سال آینده گرایش دیگری را بازنگری کنند. کارگروه ها به صورت مداوم در حال انجام کار بوده و البته دانشگاه ها درگیر قضیه هستند.

وی در خصوص این‌که مسیر از تدوین تا تصویب نهایی چقدر زمان می برد، خاطرنشان کرد: این زمان کاملا متنوع است. برنامه هایی که زمان بازنگری آن کوتاه تر و مربوط به سه یا چهار سال گذشته بوده، با سرعت بیشتری آماده می شود و قاعدتا برنامه هایی که زمان طولانی‌تری از آنها گذشته، مدت بیشتری می طلبد. دوره ها هم با همدیگر متفاوت است؛ دوره کارشناسی چون واحدهای بیشتری دارد، زمان بیشتری را به خود اختصاص می دهد.

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در خصوص جزئیات فرایند بازنگری رشته های دانشگاهی تأکید کرد: این یک فرایند کاملا تعریف شده و معین است که حتما باید طی شود تا به نتیجه نهایی برسد. یک عضو هیأت علمی از داخل دانشگاه یا یک مرجع از بیرون دانشگاه ممکن است مطالبه تدوین برنامه جدیدی را داشته باشد. علوم، انشعابات بیشتری پیدا می کند و روی رشته های دانشگاهی اثر می گذارند. باید در دانشگاه ها رشته های متناسب با علم های جدید ایجاد کنیم تا جامعه از نیروهای متخصص در حوزه های جدید علمی برخوردار باشد.

سازمان‌های بیرون از دانشگاه، مطالبه رشته‌های جدید دارند

آهنچیان در ادامه گفت: خیلی از علوم به اسم بین‌رشته‌ای و میان‌رشته‌ای شناخته می شوند اما در عین حال رشته های جدیدی وارد حوزه های علمی و از آنجا وارد دانشگاه ها می شود. این که متقاضی تدوین یک برنامه جدید از درون دانشگاه و بیرون دانشگاه باشد، در هر دو صورت متصور است. از نهادهایی مثل وزارت جهاد کشاورزی، سازمان محیط زیست و امثالهم تقاضاهای زیادی داریم که متقاضی راه اندازی رشته های جدید در دانشگاه ها هستند، به دلیل تقاضاهای ایجاد شده در دستگاه‌های خودشان یا اطلاعی که از وضعیت اعتباری و مشکلاتی دارند که در حوزه عمل‌شان دیده می شود. به عنوان مثال اخیرا بحث محیط بانی در سازمان محیط زیست مطرح بود که به عنوان یک تخصص یا یک مقطع کارشناسی، خوب است در دانشگاه ها ایجاد شود

وی افزود: رئیس سازمان محیط زیست از وزارت علوم می خواهد در این رابطه اقدام کند و ما بر اساس نیاز اعلام شده بیرونی، از متخصصان آنها دعوت می کنیم و در نهایت کارگروه، کار خود را تا تدوین یک برنامه جدید پیش می برد. علاوه بر این در داخل دانشگاه هم اعضای هیأت علمی که در معرض علوم جدید قرار دارند و اطلاعات تازه را می گیرند، خودشان می توانند سرچشمه آغاز یک برنامه در نحوه تدوین باشند. برنامه های تدوینی برای ما ارزش خیلی زیادی دارد چون باعث می شود ما از قطار علم جهان که به سرعت در حال حرکت است، عقب نمانیم و این رشته ها وارد دانشگاه های ما شود. این کار هم تقریبا مسیری مشابه با فرایندی دارد که در بازنگری مطرح است. در بازنگری، برنامه ای از پیش وجود دارد که باید واردش شویم، آن را از نو ببینیم و اشکالاتش را برطرف کرده و به‌روزش کنیم اما در تدوین همه چیز از نقطه صفر آغاز می شود.

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری خاطرنشان کرد: فرایند به این شکل است که یک مرجع درخواست کننده از داخل دانشگاه یا سایر دستگاه ها، متقاضی تدوین یا بازنگری می شود، این تقاضا باید لمس شده و بعد عملیات آغاز شود. به جز 70 کارگروه که در وزارت علوم به طور مداوم مشغول کار هستند، دانشگاه های سطح یک و دو کشور که 40 دانشگاه هستند نیز این حق و مجوز را دارند که در این رابطه وارد شوند. دانشگاه ها یا کارگروه ها بر حسب تقاضایی که از درون یا بیرون مشخص شده، مطالعات اولیه را آغاز می کنند و مطالعات پشتیبان هم در ارتباط با حوزه رشته انجام می گیرد. ما در دانشگاه ها، کمیته های برنامه ریزی درسی داریم که معمولا معاون آموزشی دانشگاه و متخصصی سرآمد، اعضای این شورا یا کمیته برنامه ریزی درسی هستند. برنامه از مسیر شورای برنامه ریزی درسی که می گذرد، در شورای آموزشی دانشگاه تصویب می شود، طی نامه ای از طرف دانشگاه به وزارت علوم اعلام می شود، برنامه ضمیمه است، در وزارت علوم وارد کارگروه ها می شود، کارگروه ها روی برنامه های دانشگاه های سطح یک و دو مداخله عمیقی انجام نمی دهند ولی چک می کنند مشکلی در برنامه نباشد و برنامه بعد از تأیید کارگروه به کمیسیون می رود. کمیسیون هم با ریاست معاونت آموزشی وزارت علوم و 8 تن از رؤسای گروه های تخصصی ما مثل رئیس گروه دامپزشکی، کشاورزی، مهندسی، علوم انسانی، علوم اجتماعی و ... برگزار می شود.

برنامه بعد از تأیید وزیر علوم، روی سامانه آموزش عالی قرار می‌گیرد

آهنچیان با اشاره به احتمال تغییر اعضای برخی گروه ها گفت: ممکن است تغییراتی رخ دهد چون اعضا، احکام دو ساله دارند. در کارگروه ها هم احتمال تغییراتی وجود دارد که جزو مرحله قبل از کمیسیون است. کمیسیون دائمی است و برای اعضا، حکم صادر شده است. چند نفر از معاونان آموزشی دانشگاه ها مثل معاون آموزشی دانشگاه تهران، دانشگاه خواجه نصیر و دانشگاه اصفهان عضو کمیسیون هستند که برنامه را مطالعه می کنند و وقتی برنامه تأیید شد، وارد شورای برنامه ریزی می شود. در شورای برنامه ریزی هم وزیر علوم، ریاست شورا را بر عهده دارد، برنامه چک کلی می شود و زمانی که تأیید شد، قابل اجراست و روی سامانه آموزش عالی قرار می گیرد و دانشگاه ها می توانند از آن استفاده کنند.

وی ادامه داد: مدت زمان این روند به مسائل مختلفی بستگی دارد اما به طور میانگین، برنامه هایی 6 ماهه این مسیر را طی می کنند و برخی دو سال زمان می برند. زمان ایده آل ما 6 ماه است اما گاهی برنامه ها به دلیل ماهیت خود یا اشکالی که در کارگروه یا کمیسیون به آن وارد می شود، به دانشگاه برمی گردد، این رفت و برگشت گاهی خیلی طول می کشد. البته فکر می کنم بهتر است این تأمل وجود داشته باشد تا این‌که بخواهیم با عجله کار کنیم.

برنامه‌ای حذف نمی‌شود، منسوخ می‌شود

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در پاسخ به این سؤال که آیا امکان حذف رشته هم در بازنگری ها وجود دارد یا خیر، گفت: بله، البته اسمش را «منسوخ شدن یک برنامه» می گذاریم. در وزارت علوم وقتی می گوییم «حذف رشته» یعنی مثلا دانشگاه اصفهان، رشته ای مثل جغرافیا را در دوره لیسانس داشته و حالا نمی خواهد داشته باشد که البته اتفاق بعیدی است یا می خواهد یکی از گرایش های خود را در مقطع کارشناسی ارشد حذف کند، در واقع «حذف رشته» به اجرای رشته نگاه می کند ولی ما از «منسوخ شدن برنامه» در حوزه خودمان صحبت می کنیم. یعنی می گوییم چرا تعداد زیادی برنامه منسوخ می شوند. در این صورت برنامه قبلی کلا به بایگانی سپرده شده و برنامه جدیدی بالا می آید.

آهنچیان ادامه داد: امکان دارد یک رشته به طور کلی منسوخ شود و جایگزینی هم نداشته باشد که احتمال بسیار ضعیفی محسوب می شود. ما 3 هزار برنامه درسی داریم که با دانشگاه جامع علمی کاربردی، فنی و حرفه ای و پیام نور به 8 هزار برنامه می رسد. البته پیام نور کاملا از ما تبعیت می کند اما دانشگاه جامع علمی کاربردی و فنی و حرفه ای، دو زیرنظام ما برنامه ها و شورای برنامه درسی ویژه خود را دارند که با مجوز وزارت علوم است.

وی در خصوص اینکه آیا واقعا به 8 هزار برنامه درسی نیاز است یا خیر، گفت: فکر می کنم این مسئله باید ملاحظات خود را داشته باشد. ممکن است برخی از سیستم ها - اسم دانشگاه رویش نگذاریم - مایل باشند یک برنامه را به هر دلیلی به دو یا چهار برنامه افزایش دهند اما رصدی که در کمیسیون ما انجام می شود، کنترل کننده این جریان است تا مراقب موضوع باشیم. تقاضاهای جدیدی در جامعه مطرح شده که برخی از دل جامعه خودمان و بعضی از خارج کشور برخاسته و در نتیجه تقاضاهای بین المللی وارد کشور می شود و طبیعتا نیاز به رشته های بیشتر وجود دارد. البته ما همه رشته ها را تأیید یا تضمین نمی کنیم. به طور مثال سازمان آموزش فنی و حرفه ای کشور اخیرا از ما درخواست رشته ای به نام «مدیریت مراکز آموزش فنی و حرفه ای» کرده است. حدود 800 مرکز آموزش فنی و حرفه ای در کشور وجود دارد و به مدیریت تخصصی نیازمند هستند که تا حالا چنین تخصصی وجود نداشته است.

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با اشاره به رشته های دانشگاه جامع علمی کاربردی خاطرنشان کرد: مثلا رشته هایی مثل کاردانی کار با جرثقیل هست چون مسائل مربوط به ایمنی و فنی در کار با جرثقیل در ارتفاعات زیاد بسیار مهم است و به نظرم جزو نیازهای واقعی کشور محسوب می شوند.

آهنچیان درباره تعداد رشته های دانشگاهی در کشورهای دیگر تأکید کرد: آنها نیز همین و حتی بیش از این تعداد دارند. اگر در مورد کشورهای صنعتی صحبت کنیم، تعداد مشاغل در این کشورها از کشورهای در حال توسعه به مراتب بیشتر است. اگر در کشور ما 5 هزار عنوان شغل وجود دارد، در یک کشور صنعتی ممکن است 10 هزار عنوان شغل وجود داشته باشد و به تبع نیازهای تخصصی بیشتر خواهد بود. در تمام دنیا هم یک رشته به طور خاص برای یک شرکت وجود دارد.

تعداد رشته‌های ما روز به روز در حال افزایش است

وی با اشاره به اینکه احتمال دارد افزایش رشته ها به شکل دائمی در دستور کار قرار بگیرد، گفت: تعداد رشته های ما روز به روز در حال افزایش است اما بازنگری در مقام محتوا برای ما اهمیت زیادی دارد. اخیرا وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات نامه زده و چهار رشته خواسته که وجود ندارد، از طریق مقامات بالا به ما ارجاع شده و مشغول کار هستیم. از لحاظ زمانی، تدوین خیلی زمان‌برتر از بازنگری است. ما انتظار داریم یک ساله مراحل تدوین طی شود و بازنگری، زمان کوتاه تری بطلبد ولی در کل، مراحل همین است.

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری تصریح کرد: ما خیلی مواقع از نقطه صفر آغاز نمی کنیم. مثلا در شبکه ممکن است خیلی از برنامه ها را از سخت افزار، آی‌تی و امثالهم دریافت کنند ولی این برنامه تا آن روز به صورت مستقل وجود نداشته و از این بعد با استقلال، یک برنامه محسوب می شود. هم‌پوشانی بین شاخه ها بسیار زیاد است. ما رشته هایی به اسم مدیریت آموزشی و مدیریت مراکز دبستان و پیش دبستانی داریم که در دانشگاه جامع علمی کاربردی استفاده می شوند و اگر بخواهیم مدیریت مراکز آموزش فنی و حرفه ای را به عنوان یک رشته جدید تدوین کنیم قاعدتا از دانش موجود در آن برنامه ها استفاده خواهیم کرد.

یکی از مشکلات ما عدم ضمانت اجرای برنامه‌ها در دانشگاه‌هاست

آهنچیان در مورد این‌که ضمانت اجرای برنامه های جدید چیست و دانشگاه ها چگونه مکلف به کنار گذاشتن برنامه های قبلی می شوند، تصریح کرد: یکی از مشکلات ما در دفتر برنامه ریزی آموزش عالی دقیقا همین مسئله است که امکان دارد برنامه ای با بهترین کیفیت تدوین شود و بهترین استادان کشور روی آن کار کنند ولی اجرایی نشود. در ارتباط با اجرای برنامه، دانشگاه ها باید اهتمام بورزند. یک برنامه فقط شامل جنبه های نظری نیست و جنبه های علمی هم در آن مطرح است. این‌که ما به عنوان معاون آموزشی یک دانشگاه، به دلیل مشکلاتی که در عمل ممکن است اتفاق بیفتد، قسمت هایی از برنامه را نادیده بگیریم یا کارگاه، آزمایشگاه، بازی، مزرعه و ... دیده شده در برنامه را به خاطر نبود امکانات، اجرا نکنیم، به نوعی بریدن یال و دم و اشکم شیر است. ما از معاونان آموزشی دانشگاه ها انتظار داشته و داریم. آنها تنها مسئول نظارت بر حسن اجرای برنامه درسی در دانشگاه ها هستند.

وی ادامه داد: همه زحماتی که پیش از آن کشیده شده، اگر در مرحله اجرا توسط استاد، کارشناس آموزش، مدیر گروه مراعات نشود، می توان گفت زحمات به باد رفته است. الان بخش عمده بحث «اشتغال‌پذیری» که شعار سال وزارت علوم است به همین موضوع برمی گردد. اگر جنبه عملی برنامه در اجرا در دانشگاه ها ملاحظه شود و روی آن تمرکز صورت بگیرد، معتقدیم دانش‌آموخته ای که از دانشگاه خارج می شود با آن برنامه بیشتر آماده شغل‌پذیری و ورود به بازار و جامعه کسب و کار است، به نسبت کسی که فقط تئوری ها را خوانده و قسمت های آسان برنامه در اختیارش قرار گرفته است.

مدیرکل دفتر برنامه‌ریزی آموزش عالی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در پایان، درباره نظارت بر روند اجرای برنامه های بازنگری شده خاطرنشان کرد: در وزارت علوم، مرکز نظارت وجود دارد، در استان ها، هیأت های نظارت و در دانشگاه ها، دفاتر نظارت هست اما جنبه های تخصصی برنامه درسی به قدری ریز و ویژه است که واقعا هیچ کدام از آنها که بیشتر درگیر فضای آزمایشگاهی و وجود استاد و امکانات است، وارد این حوزه نمی شود چون در لایه های پایین قرار دارد. در حال کار هستیم تا از طریق کارگروه ها، نظارت را داشته باشیم و قطعا به صورت مستمر انجام خواهد شد.

انتهای پیام/