به گزارش خبرنگار دانشگاه ایسکانیوز از اصفهان، بیش از دو دهه خشکی زایندهرود و فشار بر سفرههای زیرزمینی بر اثر افزایش مهاجرت انسانی به اصفهان و احداث بیرویه صنایع آببر ملی توسط دولتهای مختلف، بحرانهای زیستمحیطی را در فلات مرکزی ایران به شکل کمسابقهای تشدید کرده است. یکی از خطرناکترین بحرانها در این رابطه «فرونشست زمین» است که به عنوان پدیدهای بازگشتناپذیر، علاوه بر تهدید صنایع مختلف و کشاورزی، با گسترش به سمت کلانشهر اصفهان، آثار تاریخی و تمدنی ایران را نیز به مخاطره انداخته است. در این راستا برآن شدیم تا ضمن گفتگوی تفصیلی با «علیخان نصر اصفهانی» دانشیار گروه زمینشناسی دانشگاه آزاد اصفهان و نگارنده، مترجم و گرآورنده ۲۲ کتاب علمی-تخصصی، بحران فرونشست و راهکارهای متناظر با آن در استان اصفهان و فلات مرکزی ایران را بررسی کنیم.
فرونشست ماحصل تخلیه بیش از حد حوضه آبریز است
به عنوان پرسش نخست، فرونشست را از منظر زمینشناسی چگونه میتوان تعریف نمود؟
فرونشست عکسالعمل طبیعی زمین نسبت به استرس یا فشار وارده بر سطح زمین است. اگر کره زمین را یک جسم پویا در نظر بگیریم، یک قسمت سنگ کره است. از سویی سطحی پوششی با ضخامت مختلفی از خاک را داریم که به آن آبرفت میگوییم. انسانها معمولاً جایی ساکن میشوند که رودخانهها یا مسیرهای طبیعی آب به دشتها میرسند و ویژگیهای خاص خود را دارند. مهمترین ویژگی این مناطق، فضای بین ذرات خاک است که محصول هوازدگی سنگها میباشد. این فضاها توسط آب پر میشود و سفرههای زیرزمینی را به وجود میآورد و نهایتاً نیز به سطح زمین میرسد. فرونشست زمانی اتفاقی میافتد که از یک حوضه آبخیز بیشتر از ظرفیت آن آب تخلیه کنیم. در نتیجه فضای خالیای که قبلاً با آب پر شده بود، خالی شده و فرو مینشیند. در اصفهان به دلیل بیتوجهی به میزان دِبی آب و تخلیه بیش از حد زمین، این مناطق تحت استرس قرار گرفته است.
هیچ اطمینانی از امنیت خیابان و ساختمانها با فرونشست وجود ندارد
معضل فرونشست استان اصفهان از چه سالی به سمت بحرانی شدن رفت؟
از زمانی که مردم از رودخانه زایندهرود -که طی دهها هزار سال مسیر طبیعی خود را میپیمود- برداشت بیرویه را آغاز کردند، مشکل فرونشست به وجود آمد. در گذشته، در فصل تابستان فرونشست سطحی بهطور طبیعی رخ میداد اما قشرهای عمیق زمین دست نمیخوردند. چاههایی هم که در گذشته حفر میشد کمعمق بودند.
ذخیرهسازی در بالادست و انتقال و برداشت بیرویه از آبی که طی دهها هزار سال به تعادل طبیعی رسیده بود، باعث شد مردم در پاییندست برای تأمین آب به چاههای عمیق روی بیاورند. آبی که در کف حوضه آبریز است، حفاظت آب کل حوزه را برعهده دارد؛ فاجعه زمانی اتفاق افتاد که این آبها تخلیه شدند. این فاجعه به صورت پیشرونده رو به افزایش است و کلانشهر اصفهان را به شکل ناهمگونی با فرونشست روبهرو خواهد کرد. شما هیچ اطمینانی از امنیت ساختمان یا محل پارک خودرو در خیابانها خود ندارید و ممکن است ناگهان هر نقطهای فرو بریزد.
بهجای توریسم، به سوی توسعه آببر صنعتی رفتیم
در این چالش زیستمحیطی، به چه اندازه مسئولان و چهقدر مردم تأثیرگذار بودهاند؟
توجه به توسعه کشاورزی و صنعت پسندیده است. اما اگر آیندهنگرانه نباشد، فاجعه رخ میدهد. استعداد اقتصادی اصفهان در حوزه صنعت محدود میباشد؛ علت تمرکز صنایع در استان اصفهان، مسائل امنیتی و سیاسی بوده است. برای مثل ذوبآهن و دیگر صنایع فولادی، بهجای اصفهان باید در مجاورت خلیج فارس ساخته میشدند. دولتها به هر علتی در اصفهان به سمت توسعه کشاورزی، معادن و صنایع رفتند. اما توجه نکردند که نمیشود نیاز صنایع آببر را از جایی که با کمبود آب مواجه است تأمین کرد. از طرفی، مردم نیز به آب نیاز دارند و چالش جدیتر هنگامی رخ میدهد که کمبود آب آشامیدنی پیدا کنیم و آبهای عمیق را به خورد مردم بدهیم که مشکلات آلودگی را نیز دارند. اصفهان یک شهر توریستی است؛ نه صنعتی. بحران فرونشست زمانی رخ داد که بهجای اقتصاد فرهنگ و توریسم، به سمت توسعه صنعتی حرکت کردیم.
به دانشگاه توجه نمیشود/ هنوز هم برای جلوگیری از «فاجعه» فرصت هست
دولت برای مقابله با فرونشست باید چه اقدامات مادی و معنوی را در دستورکار قرار دهد؟
در پاسخ به سؤال شما باید پرسید چرا به دانشگاهها به عنوان کانون مطالعات علمی توجهی نمیشود؟ عیب از مدیران ارشد استان نیست، بلکه ایراد متوجه مدیریت کلان کشوری است که سیاستها را بدون توجه به مسائل علمی اجرا میکند. دلیلی ندارد وقتی کشور آب کافی ندارد، ما در زمینه خودکفایی گندم حرکت کنیم و کشاورزی با اقلامی مثل برنج که نیاز شدید به آب دارد را در اقصی نقاط کشور گسترش دهیم. اوضاع زیستمحیطی کشور خراب است؛ اما این چالش هنوز به مرز فاجعه نرسیده و میتواند قابل ترمیم باشد. کدام کاندیدای ریاست جمهوری شعار احیای گاوخونی یا تغییر رژیم حاکم بر زاینده رود را نداده است؟ اما هنوز اتفاقی رخ نداده است. اگر استان اصفهان با فرونشست نابود نشود، خشکسالی و کمبود آب این کار را خواهد کرد. در نظر بگیرید در طول تاریخ تمدنهایی را میبینیم که امروز بقایای آنها در بیابان و کویر باقیمانده است؛ آثار برجای مانده نشان میدهد که این شهرها روزی بسیار آباد بودند اما نابود شدند. زاگرس و فلات مرکزی ایران، نمونههای زیادی از تمدنهای باستانی افتخارآفرین را در خود دارد که میتواند برای ما نشانه باشد.
همیشه دورههای خشکسالی در سنوات مختلف به صورت طبیعی وجود داشته است. برای گذر از این دورهها نمیتوانیم به صورت عادی زندگی کنیم. ما به شکل بسیار نادرستی در حال استفاده از منابع آبی هستیم. به نظر من اگر مشکل صنایع و کشاورزی را حل کنیم، بخش عمدهای از چالشهایی که به صورت تصاعدی به نابودی اصفهان کمک میکند، متوقف خواهند شد.
تداوم بیتوجهی، موجب انتقال میلیونی جمعیت در آینده خواهد شد
بهطور مشخص در حوزه صنایع و دیگر مصارف، چه کاری باید انجام شود؟
دولت باید قبل از هر چیز، پروژههایی که سالهاست روی آن بحث میشود و کارشناسان علمی نسبت به تبعات آن هشدار میدهند را متوقف کند. چند کار باید انجام دهیم؛ اولاً باید از توسعه صنایع آببر جلوگیری شود. ثانیاً سیاستهای تکوینی را انجام دهند؛ یعنی دستکم بخشی از صنایع موجود را به جایی منتقل کنیم که مشکل آب آنها حل شود یا اگر انتقال این صنایع ممکن نیست، پروژههای انتقال آب از دریا برای مصارف صنعتی در دستورکار قرار گیرد. سواحل خلیج فارس پتانسیل بسیار خوبی برای توسعه صنعتی دارند. اگر به این موضوعات توجه نکنیم، زیستگاههای کنونیمان غیرقابل سکونت و مجبور به نقل مکان میلیونی میشویم. خب کجا برویم؟ باید برویم جایی که آب هست. شمال آب دارد ولی با مشکلات زیست محیطی هم روبروست. پس راهی جز مدیریت منابع موجود و البته صرفهجویی نداریم؛ پس به عنوان سومین راهکار، مردم باید آموزش ببینند و فرهنگسازی شود. این حداقل کاری است که میتوانیم انجام دهیم. درخصوص مصارف شرب و کشاورزی، باید محدودیتهای حفر چاه را نیز داشته باشیم تا تنش در سفرههای زمینی تشدید نشود. دولت باید نقش نظارتی و حمایتی داشته باشد.
ما فرهنگی غنی داریم که آب، خاک و هوا را مقدس میداند. چرا باید رفتارمان در برابر طبیعت بهگونهای باشد که به همین مثلث آسیب بزنیم؟ بحث فرونشست فاجعهای است که در حال رخ دادن است. دولتها باید قویتر عمل کنند و جایی برای سوءاستفاده از منابع باقی نگذارند.
همین امروز به فکر تغییر مسیر باشیم
در صورت عدم چارهاندیشی مسئولان برای فرونشست، چه آیندهای برای اصفهان و تمدنِ مرکز ایران متصورید؟
فکر میکنم در خوشبینانهترین حالت، ممکن است کمتر از دو دهه دیگر فاجعه را لمس کنیم. با تداوم فرونشست، زندگی ما در سازههای موجود شهری با تهدید مواجه میشود. مضافاً تمام ابنیه تاریخی و غیرتاریخی با فرونشست آسیب خواهند دید و غیرقابل استفاده میشوند. دولت باید مطالعات لحظهای انجام دهد، نقشههای فرونشست اصفهان و دیگر استانها را تهیه کرده و سعی کند با روشهای تقویتی و ترمیمی، مانع افزایش آثار فرونشست بشود؛ زیرا فرونشستها یکنواخت اتفاق نمیافتد و باید نظارتِ مستمری وجود داشته باشد. متأسفانه میبینیم نمایندگان مجلس و مدیران دستاندرکار طی ۲۰-۳۰ سال با تفکر جزیرهای، چه کردند. باید یک نظام منسجم توزیع آب بر اساس نیازهای واقعی و منطقی، در نظر گرفته شود.
امیدوارم به مرحله برگشتناپذیر نرسیده باشیم. ما تاوان بیتوجهی به محیطزیست را میدهیم؛ مدیریت و حفظ منابع زیرزمینی جزو اولویتهای راهبردی هر کشوری است. باید همین امروز به فکر تغییر مسیر باشیم.
خبرنگار: آیدا فوقی
انتهای پیام/
نظر شما