تهران-ایسکانیوز: با وجود آنکه مدت زمان بسیاری از شکسته شدن تابوی کار کردن زن در جوامع مختلف می گذرد اما هنوز هم آنها جور آثار و عواقب آنچه که در تاریخ بر زنان گذشته است را به دوش می کشند.هرچند زنان در طول تاریخ ایران از مقام و منزلت اجتماعی بالایی برخوردارند اما با این حال هنوز هم نگاه جنسیتی بر برخی رشته ها و شغل ها وجود دارد.

براساس آمارهایی که در گزارشی که در خبرگزاری ایسکانیوز با عنوان«زنان مهندس از انتخاب رشته تا فارغ التحصیلی» منتشر شده است، دانشگاه آزاد اسلامی در سال تحصیلی 93، تعداد 658978 دانشجو در رشته فنی مهندسی پذیرفته شده اند که از این تعداد 533653 کرسی را مردان به خود اختصاص داده اند و دختران سهم 125325 را از آن خود کرده اند.  به عبارت دیگر تعداد مردان در رشته فنی مهندسی در دانشگاه آزاد اسلامی 80 درصد و درصد حضور زنان 20 درصد است.

آما آنچه که قابل توجه است تمرکز این 20 درصد از دانشجویان دختر در رشته مهندسی کامپیوتر است. از این رو برای بررسی آسیب شناسی استقبال کم زنان در رشته های فنی مهندسی و حضور گسترده زنان در رشته مهندسی کامپیوتر به سراغ دکتر نیره توکلی، جامعه‌شناسی زنان و جنسیت و عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی رفتیم تا نظر او را در رابطه با چرایی این ماجرا بپرسیم.

رشته های فنی مهندسی اما یکی از رشته هایی است که نگاه جنسیتی بر آن حاکم است. نگاهی که رشته مهندسی را رشته ای منحصر برای مردان کرده است و زنان را از عنوان مهندسی محروم.

نیره توکلی در گفت و گو با خبرگزاری ایسکانیوز با اشاره به تاریخچه جنبش زنان در جهان در رابطه با دلیل حضور کم رنگ زنان در رشته فنی مهندسی بیان کرد: از زمانی که جنبش زنان شکل گرفته است مطالعات و تحقیقات زیادی در مورد این که چرا زنان به برخی رشته ها کمتر ورود کرده اند، انجام شده است. زنان در طول تاریخ در برخی از رشته ها به خصوص در رشته های فنی و مهندسی حتی نقاشی، معماری و مجسمه سازی که رشته های هنری محسوب می شود نقش کمرنگی ایفا کرده اند.

نیره توکلی گفت: یکی از دلایل حضور کم رنگ زنان در کارها و رشته های عملی ریشه در تاریخ دارد. در فرهنگ بزرگی مثل فرهنگ هنرمندان تا دهه 80 میلیادی کمتر اسم زنی به عنوان یک هنرمند برده شده است. زنان به ویژه در کارهای عملی نادیده گرفته می شدند. صنایع و کالاهایی که عموما با دست تولید می شد مانند سفالگری، کوزه گری، فرش بافی و طراحی نقوش فرش و ... معمولا کار خانگی به شمار می آمده و چون این امور ما به ازای بیرونی و اجتماعی نداشته، نادیده گرفته می شده است. اما از سال های بعد کار زنان و آثاری که آنان خلق کرده اند هرچند بی اهمیت تر از آثار مردان اما به آنها اشاره شده است.

زنان موفق با نام مردانه

این جامعه شناس زنان ادامه داد: زنانی که به عرصه هایی قدم می گذاشتند که آن عرصه تا آن زمان ملک و قلمرو مردان به حساب می آمده است، با مسائل و مشکلاتی روبرو می شدند که حتی برخی زنان اسامی خود را نیز مردانه انتخاب می کردند. نویسنده ها و منتقدان زنی در طول تاریخ بوده اند که اسامی مردانه برای معرفی خود به کار می بردند. ژرژ ساند، نویسنده فرانسوی و جرج الیوت، رمان نویس انگلیسی از جمله زنانی بوده اند که برای معرفی خود اسامی مردانه برگزیده اند.

وی دلیل استفاده زنان از نام مردانه در تاریخ حضور زنان در عرصه های اجتماعی را اینگونه عنوان کرد: زنان در طول تاریخ به این دلیل که کارهایشان دست کم گرفته می شده و آثار آنها  با پیش داوری روبرو می شده است، زنان را وادار به استفاده از نام های مردانه و تغییر هویت خود می کرده است.

مدیر گروه جامعه‌شناسی و ادبیات انجمن جامعه‌شناسی ایران دلیل سوم حضور کمرنگ زنان در عرصه ها و رشته های مردانه را عدم اجازه نفوذ زنان در برخی حریم ها دانست و افزود: دلیل سوم حضور کمرنگ زنان در عرصه ها و رشته های مردانه این است که زنان در عرصه کارهای عملی نیاز به نفوذ آنها در برخی حریم ها بوده است که زنان اجازه نفوذ به این حریم ها برای زنان وجود نداشته است. مثلا برای برخی از کارهای میدانی به آن اندازه که به مردان آزادی عمل و اجازه ورود به محل های مختلف و حتی سفر کردن و دسترسی به امکانات وجود داشته است برای زنان این آزادی عمل وجود نداشته است.

نیره توکلی با اشاره به تعداد اندک زنان سفرنامه نویس و ناشناس ماندن این زنان بیان کرد: حتی به سفرنامه های زنان خیلی کمتر از سفرنامه های مردان استناد می شود. حتی برخی از این زنان سفرنامه نویس کسانی هستند که برای شناختن شرق به ایران سفر کرده اند و سفرنامه هایی در رابطه با ایران نگاشته اند. در برخی از کتابهایی که در ایران نیز در زمینه زنان به چاپ رسیده است استنادهایی به برخی از این زنان سفرنامه نویس همچون لیدی شل شده است.

زنان خالقان اصلی هنرهای اولیه اما پنهان!

این جامعه شناس زنان در پاسخ به این که چرا زنان بیشتر وارد عرصه نگارش کتاب شده اند، بیان کرد: درعرصه کارهای عملی و میدانی که قلمرو و ملک مردان تلقی می شد است و عموما ورود زنان به آنها کار ساده ای نبوده است، زنان به کارهایی روی می آوردند که نیازی به ابزارها، وسایل، سفرکردن و ورود به مکان هایی که برای زنان ممنوع بوده  است و یا حضور اجتماعی زنان در آنجا با کراهت تلقی می شده، نداشته است؛ به این دلیل زنان بیشتر به نویسندگی روی می آوردند و کمتر به سمت مجسمه سازی یا نقاشی می رفتند. هر چند که خالق اصلی هنرهای اولیه زنان بوده اند.

مدیر گروه جامعه‌شناسی و ادبیات انجمن جامعه‌شناسی ایران افزود: زنان در تاریخ آغاز کننده سفال گری بوده اند منتهی این خلق اثر نه فنی و نه هنری به حساب می آمده است و به آن به عنوان یک کار خانگی نگاه می شده است.

نقش کمرنگ زنان مهندس در کتاب‌های آموزشی

نیره توکلی دلیل تمایل کم زنان برای ورود به رشته هایی نظیر فنی مهندسی در ایران را ریشه در برنامه های فرهنگی و آموزشی عنوان کرد و افزود: در دوران معاصر اما یکی از موضوعاتی که به آن کم توجهی می شود تصاویر و نقش هایی است در کتاب های آموزشی و درسی برای زنان در نظر گرفته می شود و  پیش انگاره های ذهنی کودکان در دوران مدرسه هم حضور کمرنگ زنان در رشته های مهندسی را تایید می کند. ‎آموزش هایی که پیش از ورود به دانشگاه به دختران و دانش آموزان با آن روبرو می شوند، ذهنیت آنها را با این امر به طور ناخودآگاه عجین می کند که زن نمی تواند مهندس یا دکتر شود ولی تصاویر کتاب ها به آنها می آموزد که زنان می توانند معلم یا پرستار شوند.

 فشارهای بیرونی و درونی و  فشارهای فرهنگی و تاریخی در برابر  زنان

وی یکی دیگر از دلایل حضور اندک زنان در رشته هایی نظیر مهندسی را مسئولیت زنان در زندگی مشترک بیان کرد و گفت: زنان همچنین بعد از ازدواج و برعهده گرفتن مسائل زناشویی به دلیل این که تقسیم کار عادلانه در خانواده ها وجود ندارد فشارهای زیادی بر زنان وارد می شود. مثلا ورود زنان به کارهایی که آنها را مجبور می کند، کارهای شبانه انجام دهند و یا به سفر بروند، زندگی زناشویی آنها را به خطر می اندازد.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی فشارهای بیرونی و درونی و هم فشارهای فرهنگی و تاریخی زنان را یکی از دلایل حضور کمرنگ زنان دانست و گفت: فشارهای بیرونی و درونی و هم فشارهای فرهنگی و تاریخی به صورت  سیستماتیک از گرایش و تحصیل زنان در این رشته ها منع می کند.

این جامعه شناس زنان با انتقاد به نحوه نگاه و نگرش کلیشه ای در زنان عنوان کرد: در واقع تصورات کلیشه ای و قالبی که در بین مردان وجود دارد در بین خود زنان نیز غالب است. به طور مثال خود زنان از مراجعه به پزشک زن خود داری می کنند در حالی که خود زنان در اصل طبیب اند و در خانواده طبابت به زنان واگذار می شود و این زن است که در خانه طبیب و پرستار تمامی خانواده است. اما زمانی که این مسئله مابه ازای بیرونی پیدا می کند، تصورات قالبی سبب می شود که به مردان اطمینان بیشتری باشد.

مرخصی زایمان، طرحی با هدف حمایت از حقوق زنان ولی علیه زنان 

نیره توکلی با اشاره به طرح ها و برنامه های دولتی در جهت احقاق حقوق زنان بیان کرد: با توجه به این که در سال های اخیر برنامه ها و مصوباتی برای احقاق حقوق زنان از سوی دولت در مراکز و نهادهای دولتی اجرایی شده است، با این حال اما با وجود این که این برنامه ها اهداف مثبتی داشته اند ولی در عمل برخی از این برنامه ها به ضرر زنان بوده است. مثلا طرح بالا بردن طول دوره بارداری مرخصی زایمان یا شیر دهی یکی از برنامه هایی است که اگرچه در اصل هدفی در جهت احقاق حقوق زنان بوده است اما در اصل به ضرر آنها تمام شده است.

وی تصریح کرد:  وقتی که کارفرما زن را می بیند، موجودی را در برابر خود تصور می کند که می تواند از ساعت کار کمتر و مرخصی بیشتر برخوردار باشد و یا موجودی را می بیند که وقتی مشکلی در خانه ایجاد شود اولین کسی که درگیر آن می شود و از آن لطمه می خورد زن است.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی ادامه داد: همه اینها باعث می شود که کارفرمایان به زن به عنوان یک نیروی حرفه ای نگاه نکنند چون فکر می کنند که مدام اولویت های دیگری بر سر راه زنان است.

نگاه جامعه متأثر از نگاه زنان کنشگر اجتماعی

نیره توکلی با بیان این که خواستگاه اغلب زنان کنشگر اجتماعی، طبقه متوسط جامعه است، اظهار داشت: زنان طبقه متوسط جامعه ما در فرآیندهای اجتماعی فعالند و نگاهشان در نگاه غالب جامعه تأثیرگذار است. لذا جامعه ما هر چه به سمت جلو پیش می رود زنان حضور پررنگ تری در جامعه خواهند داشت.

این جامعه شناس زنان ضمن اظهار امیدواری از تغییر نگرش جامعه به زنان بیان کرد: به نظرم نگاه ها بهتر شده است با توجه به این که زنان نیز مدام محدودیت ها را تبدیل به فرصت کرده اند. تا چندین سال پیش شاید رانندگی زنان انچنان جدی گرفته نمی شد اما تفکیک جنسیتی باعث شد که زن مربی رانندگی به وجود بیاید. در جامعه ما برخلاف این که زنان در مقابل نگرش های منفی از هدفشان بگذرند، محدودیت ها را به فرصت تبدیل کرده اند و برای رسیدن به هدفشان استوارتر قدم  برداشته اند تا آنجا که حضور زنان در عرصه های اجتماعی آن چنان افزایش یافته است که ما  زن خبرنگار، فیلم ساز و کارگردان حتی بیشتر از برخی کشورهای توسعه یافته داریم.

 بازار کار و ضرورت امرار معاش یکی از دلایل حضور کم رنگ زنان در رشته فنی مهندسی

وی بازار کار و ضرورت امرار معاش را یکی دیگر از دلایل عدم حضور زنان در عرصه های فنی مهندسی اعلام کرد و گفت:  بازار کار و ضرورت امرار معاش نیز بر حضور کمرنگ زنان در رشته فنی مهندسی دامن زده است.

این جامعه شناس زنان در ادامه افزود: من خوشبین هستم که اگر ناتوانمندسازی زنان از لحاظ قوانین و مقرارت و سهمیه بندی صورت نگیرد هم نگاه جامعه و هم گرایش زنان متحول خواهد شد.

نبود مشاهده و مطالعه تجربی نه نبود هوش 

نیره توکلی در پاسخ به این سوال که آیا زنان به قدر کافی باهوش هستند که مهندس شوند؟ بیان کرد: این که زنان در عرصه فنی مهندسی قابلیت و توانایی ذهنی کمتری نسبت به مردان دارند، نگرش اشتباهی است بلکه زنان از امکانات، مشاهده و مطالعات تجربی کمتری نسبت به مردان  برای ورود به میدان ها برخوردارند و همین سبب می شود که کارهای زنان در مقایسه با مردان از کیفیت کمتری برخوردار باشد.

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی یکی از دلایل گرایش دختران به رشته مهندسی کامپیوتر را محدودیت کار زنان عنوان کرد و افزود:به دلیل مسئولیت های زیادی که زنان بر عهده دارند مانند رسیدگی به فرزندان و تربیت آنها و هم محدودیت و موانع کاری، زنان به سمت دور کاری و کار در منزل سوق داده می شود و زنان عموما ترجیح می دهند که بیشتر در منزل کار کنند و کار با نرم افزارهای کامیپوتری یکی از امکاناتی است که به زن ها اجازه دور کاری می دهد.

به نظر می رسد با توجه به بحث های مطرح شده زنان جامعه راه درازی برای دستیابی به موقعیت مطلوب خود دارند اما آنچیزی که مسلم است این است که این راه آغاز شده و زنان کنشگر بسیاری در آن حرکت می کنند.