محمد یارندی: نارضایتی از وضعیت گروه‌های آموزشی در رشته‌های علوم انسانی امری شایع است. پایین بودن سطح تالیفات اساتید، بی خبری از جریانهای روز جهانی، ارتباط ضعیف با دانشگاه های دنیا و نداشتن دوره های مشترک بین‌المللی و روزآمد نشدن واحدهای درسی از جمله عوامل این نارضایتی است. در این میان، گروه آموزشی فلسفه علم در واحد علوم و تحقیقات از جمله گروه هایی است که در سالهای اخیر تلاشهایی برای بهبود کیفی خود انجام داده است. 

دکتر موسی اکرمی رئیس گروه فلسفه علم واحد علوم و تحقیقات در گفتگو با ایسکانیوز پاره ای از این مشکلات را برآمده از ساختار آموزش عالی در ایران می داند. او با تالیفاتی همچون «کیهان شناسی افلاطون» و «کانت و مابعدالطبیعه» در میان  دانشگاهیان اهل فلسفه چهره ای شناخته شده است. با دکتر اکرمی درباره وضعیت گروه فلسفه واحد علوم و تحقیقات و معضلات پیشرو گفت و گو کردیم.

وضعیت گروه‌های فلسفه دانشگاه آزاد اسلامی و به طورمشخص واحد علوم و تحقیقات چگونه است؟

همانطور که احتمالاً می دانید در واحد علوم و تحقیقات  شش گروه-رشتۀ فلسفه، یعنی بیشترین گروه‌های آموزشی فلسفه در یک دانشگاه ایرانی، آن هم در مقاطع تحصیلات تکمیلی، وجود دارند. دو گروه-رشته از آن‌ها دارای پیشینه طولانی‌تری در دانشگاه‌های کشور هستند. نخست رشته فلسفه محض است که در آن مشخصاً فلسفه غرب تدریس می‌شود، اگر چه دانشجویان واحدهای فلسفه اسلامی را نیز در این رشته می‌گذرانند. رشته دوم هم فلسفه و کلام اسلامی است. علاوه بر این چهار رشته، رشته فلسفه علم (با مدیریت فعلی این جانب در مقطع دکتری)، فلسفه هنر، فلسفه تطبیقی و فلسفه دین هم در واحد علوم و تحقیقات تدریس می‌شوند. بنابراین در حال حاضر، شش گروه آموزشی در این واحد فعالند که هیچ دانشگاه دیگری دارای چنین تنوعی نیست. همۀ گروه‌های آموزشی ما، بجز دو گروه، دارای مقطع دکتری هستند، همچنان که همۀ گروهها، بجز سه گروه، در مقطع کارشناسی ارشد دانشجو می پذیرند.

رشته فلسفه علم برای نخستین بار درکدام دانشگاه شکل گرفت؟

این رشته برای نخستین بار در مقطع کارشناسی ارشد در دانشگاه صنعتی شریف شکل گرفت. پس از دانشگاه صنعتی شریف، واحد علوم و تحقیقات این رشته را در همین مقطع تأسیس کرد و سپس برای اولین بار در کشور، دکتری این رشته در همین واحد در مهرماه سال 1386 تاسیس شد. بعد از راه اندازی مقطع دکتری این رشته در واحد ما، پژوهشگاه علوم انسانی و دانشگاه صنعتی شریف هم دکتری این رشته را با عنوان فلسفه علم و فنآوری، در بهمن 1386 ارائه کردند. بعداً دانشگاههای دیگری هم چون امیرکبیر و اصفهان نیز به تاسیس این رشته در کارشناسی ارشد دست زدند. در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران نیز رشته مطالعات علم در مقطع دکتری راه اندازی شد که قوت فلسفه علم نسبتاً در آن بیشتر از تاریخ علم است. در نهایت دانشگاه تربیت مدرس به تاسیس رشته فلسفه علم و فنآوری در مقطع دکتری اقدام کرد.

کیفیت کنونی این واحد نسبت به گروه‌های آموزشی دانشگاه‌های دولتی چیست؟ آیا گروه آموزشی این واحد توانایی پرورش دانشجو در مقطع دکتری را دارند؟

پاسخ من به این سوال به طور کلی مثبت است. یعنی شاید قوت واحد علوم و تحقیقات از بعضی از دانشگاه‌های مطرح نیز بیشتر باشد. از منظر کمی، یعنی تعداد گروه‌های آموزشی، این تفاوت روشن و مشخص است و چنان که گفتم تعدد این گروه‌ها در هیچ دانشگاهی به این میزان نیست. البته از منظر تعداد استادان تمام وقت دانشگاه آزاد همواره دچار مشکل بوده و هنوز هم تا حدودی این معضل را دارد. البته تلاش شده تا با بهره گیری از بهترین استادان شناخته شده به صورت نیمه وقت و یا مدعو معضل کمبود استادان تمام وقت تا حد زیادی برطرف شود. بنابراین اگر قرار باشد کارنامه این گروه را با دیگر دانشگاه‌ها مقایسه کنیم، کارنامه آن ضعیف نخواهد بود. اما این ایده آل ما هم نبوده و نیست. ما علاقه مند به افزایش اعضای تمام وقت شایسته هستیم، زیرا که هویت گروه آموزشی طبعا به استادان تمام وقت آن، بستگی دارد و نه چندان به استادان مدعو یا نیمه وقت.

 

باتوجه به تنوعی که به آن اشاره کردید، آیا گروه با استقبال دانشجویان مستعد نیز رو‌به‌رو بوده است؟

طبعاً دانشجویانی که در آزمون ورودی توانایی بیشتری دارند در درجۀ اول به علت مسائل مادی انتخاب اولشان دانشگاههای دولتی است ولی دانشجویانی که در واحد علوم و تحقیقات پذیرفته شده‌اند از شایستگی نسبی قابل توجهی برخوردار هستند. ما تلاش کرده ایم در گروه فلسفه علم با دروس پیش‌نیاز در کارشناسی ارشد و دکتری ضعف‌های احتمالی دانشجویان را جبران کنیم. به عبارت دیگر ما از نظر آموزشی کم کاری نکرده‌ایم؛ یعنی با برنامه‌ریزی ای که داشته ایم دانشجویان ما توانسته اند بدرخشند و فارغ التحصیلان خوبی را به جامعه تحویل دهند.

علاوه بر بحث قوت اعضای هیات علمی، معیارهای دیگری برای ارزشیابی یک گروه آموزشی هم چون اهتمام در برگزاری همایش، انتشار نشریات تخصصی و وجود کتابخانه تخصصی وجود دارد. آیا گروه های فلسفه در واحد علوم و تحقیقات به این موارد توجه نشان داده اند؟

در دانشگاه‌ها چند سالی است که تلاش می‌شود سمینارها و کنفرانس‌های دانشجویی وغیردانشجویی برگزارشود. ما در این واحد اولین و تنها همایش ملی در فلسفه علم را در سال 1384 برگزارکردیم که در آن بیشترین  دست‌اندرکاران وقت فلسفه علم شرکت کردند. پس از آن هم ما سعی کرده‌ایم با حمایت دانشجویان این فعالیتها را در قالب نشریه دانشجویی و سمینار دانشجویی ادامه دهیم. گروه فلسفه علم از این لحاظ بیش از باقی گروهها فعال بوده و مجموعه سمینارهایی درباره فلسفه زیست شناسی و فلسفۀ اخلاق برگزار کرده است. این سمینارها در نوع خود بیسابقه بوده‌اند اما متاسفانه تکرار نشده‌اند. مشکل اساسی مکان و فضای آموزشی مناسب است. البته امیدواری هایی برای مکان بزرگتر وجود دارد. در ارتباط با کتابخانه ما توانستیم که کتابخانۀ تخصصی بسیار خوبی را فراهم کنیم اما با انتقال کتاب‌ها به کتابخانه مرکزی فعلاً دسترسی به آنها برای ما و دانشجویان دشوارشده است.

آیا گروه در بحث روابط بین المللی و ارتباط با دانشگاه‌های خارج نیز فعال بوده است؟

درعمل ساختار آموزش عالی و دیگر نهادهای ذیربط امکان چنین ارتباط‌هایی را کمتر فراهم می‌کند. چنین ارتباطی در درجۀ اول نیازمند امکان رفت و آمد استادان داخلی و خارجی است که لازمه آن دریافت ویزا در کوتاه‌ترین زمان و با بیشترین سهولت برای هر دو طرف است که با مشکلاتی روبرو است. پس از آن امکانات مالی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. البته دانشگاه آزاد امکانات مالی برای یک یا دو بار شرکت در همایش بین المللی را برای استادان فراهم می کند، یعنی هزینه یک بار سفر را پرداخت می‌کند و در صورت چاپ مقاله معتبر کمک هزینۀ سفر برای بار دوم نیز داده می شود. البته برای برخی از کشورها کمک هزینه‌ی مصوب کافی نیست. پس از تغییرات مدیریتی دانشگاه در دولت گذشته، اختلال و توقف زیانباری در ارائه این کمک پدید آمد. خوشبختانه از زمان ریاست جدید، شرکت در همایشهای بین المللی دوباره مرسوم شده است. حتی شاید بتوان گفت استادان دانشگاه‌های دولتی به این اندازه امکانات نداشته اند. یکی دیگر از مسائل جدی برای استادان و دانشجویان، حداقل دانشجویان ممتاز، ایجاد امکانات برای فرصت مطالعاتی است که فعلاٌ، علی رغم کوشش هایی، برقراری مجدد این امکانات فراهم نشده است.

درمورد برگزاری همایش‌های بین المللی در ایران نیز با مساله مشابهی مواجه هستیم. با وجود علاقه بسیاری که استادان و پژوهشگران خارجی به ایران دارند، متأسفانه نتوانسته‌ایم هماهنگی‌های لازم را برای همایش جدی در گروه‌های فلسفه داشته باشیم. مهمان‌ها طبعا نیاز به ویزا دارند و دانشگاه و نهادهای ذیربط باید از این لحاظ کوشش کنند تا درمورد زمان و سرعت اخذ ویزا هیچ مسأله ای وجود نداشته باشد. خوشبختانه هتل فرهیختگان از قابلیت خوبی برای برگزاری همایش‌های بین المللی برخوردار است. مهمان ها عمدتا هزینه های خود را می‌پردازند و ما تنها نیازمند ساختاری هستیم که برگزاری این همایش ها را تسهیل کند. من اخیرا برای همایشی در برزیل بودم و در پایان همایش تعدادی از استادان چند کشور برای همایش‌های مشابه درکشور خود تبلیغ می کردند. ما هم باید بتوانیم این کار را انجام دهیم.

در مورد پژوهشکده‌ها، تلاش‌هایی برای تاسیس پژوهشکده‌ فلسفه در دانشگاه واحد علوم و تحقیقات صورت گرفته است. یکی از نخستین طرحهای پژوهشکده فلسفه درسال 1383 از سوی دانشکده‌ خود ما ارائه شد. اما شرط دانشگاه معمولاً این بوده و هست که پژوهشکده باید توانایی تامین بودجه خود را داشته باشیم. اما متاسفانه این شرط که رشته‌ای مانند فلسفه بتواند پولساز باشد سخت است. ممکن است برخی از رشته های علوم انسانی بتوانند پولساز باشند. اما درحوزه فلسفه علم ممکن است پیدا کردن مشتری یا حامی به این سادگی نباشد.

در ارتباط با تالیفات، آیاگروه توانسته است کارنامه خوبی از خود ارائه دهد؟

ما هنوز به شدت نیازمند ترجمه هستیم اما نباید نسبت به تالیفات بی توجه باشیم. در بازار کتاب، اعتماد به نویسنده خارجی زیاد بوده که بخشی از آن طبیعی است و موجب رونق ترجمه می شود. متأسفانه تالیفات هم تا حد زیادی اقباس از کتابهای خارجی است که حالت ترجمه غیر دقیق و گردآوری را پیدا می‌کند. این برای کشوری که سابقه دیرینه فرهنگی در ادب و هنر و فلسفه و منطق و عرفان دارد و هم اینک در آن انتظار تالیف آثار مهم از دانشگاههای آن وجود دارد نقطه ضعفی است.

من تا حدی کوشیده ام این دو نیاز، یعنی ترجمه و تألیف، را به موازات هم پیش ببرم و بنابراین شخصاً هم  به تالیف و هم به ترجمه توجه داشته‌ام. همکاران دیگر در فلسفۀ علم نیز تالیف و ترجمه داشته‌اند. در رشته‌های دیگر این دانشکده هم همکاران تألیفاتی و ترجمه هایی داشتند و بنابراین می توان گفت که دانشکدۀ ما از این نظر نیز بالای متوسط دانشگاه‌های کشور قرار دارد. البته انتظار ما بسیار بیشتر از اینها است، و تا حد مطلوب فاصله داریم.