نیوشا یعقوبی: این روزها در شبکه های اجتماعی کمپینی با عنوان #من_دریاچه_ارومیه_هستم تشکیل شده است و دوباره توجه کاربران را به بزرگترین دریاچه ایران جلب کرده است و بسیاری از چهره های هنری و فرهنگی و ورزشی از جمله رضا کیانیان، فاطمه معتمد آریا، هدیه تهرانی ،معصومه ابتکار ،امیر قلعه نوعی ، پرویز پرستویی ، بهرام رادان و....برای جمع آوری یک میلیون امضا به این کمپین پیوسته اند. شما هم می توانید عضوی از این کمپین باشید فقط کافی است عدد 1 را به سامانه 30007040 پیامک کنید و خواستار برگرداندن زندگی به دریاچه ها و تالاب های ایران به ویژه دریاچه ارومیه شوید.
بدون شک بحران آب در بسیاری از کشورهای دنیا و به ویژه در ایران و مناطق مختلف آن تبعات بسیاری به همراه داشته است. گرچه نشست زمین، ایجاد فروچاله ها، تغییر قابل ملاحظه کیفیت آب در بسیاری از دشت های کشور نشانه های هر چند حداقلی از عمق فاجعه وضعیت منابع آب زیرزمینی کشور است، اما خشکی و از بین رفتن بسیاری از تالاب ها و رودخانه های کشور به صورت عیان نشانگر وضعیت نابسامان سرزمین ایران از لحاظ منابع آبی است.
وضعیت کنونی دریاچه ارومیه، شاخص مناسبی برای پی بردن به عمق بحران آب و تبعات ناشی از مدیریت ناکارآمد و برداشت بی رویه و غیرمسئولانه از منابع آبی محدود این بخش از سرزمین ایران است. در حال حاضر بخش عظیمی از گستره 5000 کیلومترمربعی این دریاچه خشک شده و بیش از 30 میلیارد مترمکعب آب آن نسبت به دوره های پرآبی دریاچه در دهه 70 شمسی از بین رفته است و دریاچه نسبت به تراز اکولوژیک خود با کمبود آب بیش از 12 میلیارد مترمکعب مواجه است.
بر اساس یافته های گزارش موسسه منابع جهانی ، از بین 33 کشوری که تا سال 2040 میلادی با بالاترین تنش آبی مواجه خواهند شد، 14 کشور در حوزه خاورمیانه و منطقه شمال آفریقا واقع شده اند. ایران، بحرین، کویت، قطر، امارات، فلسطین، عربستان سعودی، عمان، لبنان، عراق، اردن، لیبی، الجزایر ، سوریه و تونس از جمله کشورهایی هستند که تا سال 2040 میلادی با شدیدترین تنش آبی مواجه خواهند شد. آمار ارائه شده از وضعیت منابع آب سطحی و زیرزمینی کشور توسط وزارت نیرو و همچنین شواهد مبنی بر کاهش میزان بارش و روان آبها در سطح کشور نیز نشان دهنده این مطلب است. برداشت بیش از 110 میلیارد مترمکعب از منابع آب تجدیدپذیر و تجدیدناپذیر کشور در طی سالیان اخیر، موضوعی نیست که بتوان به سادگی آن را جبران کرد و تبعات ناشی از آن، سالیان متمادی کشور را با بحران جدی آب دست به گریبان نگه خواهد داشت.
روند تغییرات دریاچه ارومیه
روند نزولی افت سطح آب دریاچه ارومیه پس از دوران پرآبی آن در سال 1374 شروع شد و در طی 20 سال، تراز دریاچه بیش از 8 متر افت کرد. در واقع با توجه به ارقام ثبت شده، به طور متوسط دریاچه در این 20 سال اخیر سالیانه با افت 40 سانتیمتری مواجه بوده است. با توجه به عمق کم این دریاچه، این میزان افت تراز منجر به خشکی درصد قابل ملاحظه های از سطح دریاچه شده و بیش از 30 میلیارد مترمکعب از حجم آب آن در اثر تبخیر و عدم ورود منابع آب کافی به آن از بین رفته است. همزمان با شروع افت تراز دریاچه، سطح دریاچه نیز پسروی قابل ملاحظه ای داشته و میزان خشکی دریاچه در شهریورماه سال 1393 به حدی رسید که قسمت جنوبی دریاچه با خشکی کامل مواجه شد.
عوامل مؤثر بر بروز بحران خشک شدن دریاچه ارومیه
عوامل مؤثر بر بروز بحران خشک شدن دریاچه ارومیه با توجه به قرارگیری دریاچه ارومیه در یک حوضه آبریز بسته، تنها عوامل بارش مستقیم و روان آب ورودی از آبراهه ها و رودخانه ها به عنوان منابع آب ورودی به دریاچه و تبخیر به عنوان خروجی از دریاچه به حساب می آید.پس کاهش مستمر حجم آب دریاچه در اثر تبخیر و عدم ورود منابع آب کافی به دریاچه به منظور جبران و حفظ تعادل آبی آن به عنوان عامل اصلی خشکی دریاچه تلقی می شود. اما مسئله اصلی این است که چه علل و عواملی منجر به عدم جریان آب کافی به دریاچه و همچنین افزایش میزان تبخیر از سطح آن شده و شرایط کنونی را برای دریاچه رقم
زده است. بر اساس بررسیهای صورت گرفته، سه عامل اصلی مؤثر در خشکی دریاچه ارومیه برداشت بیش از حد مجاز از منابع تجدید پذیر حوضه ، توسعه نامتوازن بخش کشاورزی در حوضه و تغییرات اقلیمی و استمرار خشکسالی هستند.
تهدیدات و خطرات ناشی از خشکی دریاچه ارومیه
بر اساس شواهد میدانی موجود و همچنین تجارب حاصل از خشکی دریاچه های مشابه در سطح دنیا مانند دریاچه آرال در آسیای مرکزی، اهم تهدیدات و خطرات ناشی از تداوم خشکی دریاچه ارومیه را می توان در قالب احتمال بروز طوفانهای گرد و غبار نمکی، بیابان زایی و افزایش گستره مناطق بیابانی ، از بین رفتن عرصه های طبیعی، احتمال گسترش بیماری های سخت و صعب العلاج در منطقه و اعم از بیماری های قلبی-عروقی، چشمی، ریوی،خونی ، از بین رفتن اراضی و باغات کشاورزی به ویژه در مناطق مجاور دریاچه ارومیه و افزایش بیماری های دامی و ایجاد تغییر در شرایط اقلیمی منطقه اشاره کرد.
بر اساس این گزارش طبق مطالعات صورت گرفته، بازتابش تشعشات خورشیدی از سطح دریاچه ارومیه تا 4برابر و در مناطق مجاور آن 2.5 برابر افزایش یافته است. از پیامدهای آن، افزایش شدت تشعشعات فرابنفش خواهد بود که بیماری های بسیاری را در پی خواهد داشت. این بیماری ها شامل آسیب های اشعه ماورای بنفش (سرطان پوست ، آسیبه ای چشمی ، سوختگی یا برف کوری ، گل مژه) و آسیب های پوستی هستند.
آخرین وضعیت هیدرولوژیکی حوضه آبریز و تراز دریاچه ارومیه
جدول های زیر میزان بارش و آخرین وضعیت دریاچه ارومیه را نشان می دهد:
از نمودار و جدول های بالا می توان دریافت میزان بارش در سال آبی 95-94 ، 8 درصد بیشتر از سال آبی 94- 93 بوده است. همچنین با توجه به بررسی های انجام شده در مرداد 95 می توان دریافت وضعیت دریاچه ارومیه از نظر تراز از سطح دریاهای آزاد، حجم و سطح نسبت به 3 سال گذشته در بهترین حالت قرار دارد.
نمودار زیر رابطه بارش و تغییرات تراز دریاچه ارومیه طی سال 1374 الی 1394 را نشان می دهد:
بر اساس نمودار بالا می توان دریافت در بهترین شرایط بارشی طی 2 دهه گذشته حتی در سالهای 1382 تا 1384 با بارش تا 400 میلی متر در سال به دلیل عدم وجود مدیریت بر کنترل برداشت از منابع آب حوضه، کاهش سالانه 10 سانتی متر از تراز دریاچه ارومیه به وقوع پیوسته است. در صورتی که روند کاهشی تغییرات تراز دریاچه ارومیه از سال 1374 تا سال 1392 ، در دو سال گذشته نیز ادامه 75 سانتیمتر کمتر پیدا می کرد، باید تراز کنونی دریاچه ارومیه به نسبت 1270,58 مشابه تاریخی خود در سال 1392 ثبت می شد. در واقع ادامه روند تغییرات تراز دریاچه ارومیه از سال 1374 تا 1392 موجب شد که در پایان مرداد 1395 تراز دریاچه برابر با 1269,83 می شد که 90 سانتیمتر کمتر از میزان کنونی آن بود.
اقدامات انجام گرفته در طرح نجات دریاچه ارومیه
اینکه مردم با استفاده از ظرفیت شبکه های اجتماعی و نشر وسیع اطلاعات در سطح فضای مجازی به صورت روزانه، تصاویر ماهوارهای دریاچه ارومیه را پیگیری و آن را سنگ محک راستی آزمایی تحقق وعده های مسئولین خود می دانند، قطعا رویداد خوش یمنی در عرصه ارتقای فرهنگ شهروندی قلمداد می شود. به واسطه این مهم، موضوع احیای دریاچه ارومیه در تمامی طول سال، چه در زمان هایی که به واسطه شرایط طبیعی و هیدرولوژیکی در مدار افزایش تراز قرار می گیرد و یا در زمان هایی که به واسطه تبخیر از سطح دریاچه، کاهش تراز در فصل تابستان برای دریاچه ارومیه روی می دهد، مورد توجه عموم مردم و مسئولین قرار دارد.
از نیمه اول اسفندماه سال 1394 تاکنون، بهو اسطه تغییر و تحولات ملموس و عینی در پیکره دریاچه ارومیه، موضوع نجات دریاچه ارومیه و اقدامات دستگاه های اجرایی و ساکنان حوضه آبریز دریاچه ارومیه، به یکی از داغ ترین عناوین خبری در رسانه های مجازی و مکتوب مبدل شده و اهمیت دوچندان پیدا کرده و هر کارشناس، از دریچه دوربین خود به این وقایع نگریسته است.
پس از حدود 6 ماه کار مطالعاتی فشرده که با حضور طیف وسیعی از کارشناسان دستگاه های اجرایی کشور با چندین سال سابقه کار اجرایی تا اساتید خبره دانشگاهی انجام پذیرفت؛ اولین مصوبه اجرایی لازم الاجرای هیئت وزیران برای دستگاه های اجرایی زیر چتر طرح نجات دریاچه ارومیه در آبان ماه 1393 به تصویب رسید و مجموعه های مشتمل بر 90 طرح اجرایی ذیل 27 راهکار توسط 21 دستگاه دولتی در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه آغاز شد. پروژه هایی که از لحاظ ماهیت طیف وسیعی از اقدامات سازهای و غیر سازهای را به خود اختصاص دادند.
با استناد به نقشه راه 10 ساله تدوین شده برای احیای دریاچه ارومیه و با هدف احیای اکولوژیکی دریاچه در سال 1402 ، سال های آبی 1393-94 و 1394-95 به عنوان سال های تثبیت شرایط دریاچه ارومیه و ممانعت از هرگونه تداوم کاهش تراز آن معرفی و هدف گذاری شد.بر این اساس تکلیف شد تا روند کاهش تراز دریاچه ارومیه که از سال 1374 و با شیب متوسط 40 سانتیمتر در هر سال آغاز شده و تا سال آبی 93-1392 نیز ادامه یافته، دردرجه اول متوقف شده و سپس در طی بقیه 8 سال برنامه احیا، به تراز اکولوژیکی برسد.
سهم عوامل انسانی در خشک شدن دریاچه ارومیه بیش از سهم عوامل طبیعی بوده است
میزان تأثیر موهبت الهی و اقدامات اجرایی، تا چه میزان در رسیدن به شرایط کنونی تأثیرگذار بوده و سهم هر یک به صورت مجزا چند درصد بوده است؟ پاسخ این سؤال در شرایط کنونی، می تواند پاسخگوی ابهامات و سؤالات موجود در این زمینه باشد. مجموعه دست اندرکاران طرح نجات دریاچه ارومیه، با استفاده از بررسی های علمی صورت گرفته بر روی شرایط دریاچه ارومیه در سال 1392 و تغییرات 18 ساله تراز دریاچه تا آن سال، به این جمع بندی رسیدند که سهم عوامل انسانی در خشک شدن دریاچه ارومیه بیش از سهم عوامل طبیعی بوده است.
اگر اقداماتی هم چون بهره برداری از 3 سد در سال 1389 نمی بود، حتی با وقوع شرایط خشکسالی سال های اخیر، وضعیت
دریاچه ارومیه در سال 1392 بهتر از شرایط واقعی آن می بود. با این وجود، مسئولان طرح نجات دریاچه ارومیه معتقدند که بهبود نسبی وضعیت کنونی دریاچه ارومیه تلفیقی از عوامل طبیعی و اقدامات اجرایی بوده است.
بر مبنای اطلاعات دفتر مطالعات پایه وزارت نیرو در سال آبی جاری بارش باران تاکنون 285 میلی متر بوده که تقریبا برابر با میزان بارش در سال گذشته است. با مقایسه روند تغییرات تراز دریاچه ارومیه در همین مدت، مشخص می شود طی 8 ماه منتهی به اردیبهشت 1395 ، تراز دریاچه ارومیه 106 سانتی متر افزایش و در سال گذشته، 65 سانتیمتر افزایش یافته است. مقایسه اجمالی این 2 پارامتر، همراه با پذیرفتن برخی خطاهای ناشی از عدم در نظرگیری سایر پارامترها، تا حدودی این جمع بندی را نشان می دهد که افزایش کنونی تراز دریاچه ارومیه می تواند از بروز آثار نتایج اقدامات کوتاه مدت دو سال اخیر نیز باشد؛به طوری که اگرچه میزان بارش سال گذشته تا 31 اردیبهشت 94 درصد بیش از بارش امسال تا 31 اردیبهشت 95 بوده است اما آب ورودی به دریاچه ارومیه در 21 ایستگاه آب سنجی انتهای رودخانه های اصلی منتهی به دریاچه ارومیه، برای سال آبی گذشته، 770 میلیون مترمکعب و برای امسال، 2290 میلیون مترمکعب ثبت شده است.
لایروبی رودخانه های باران دوزچای، روضه چای، سیمینه رود، مهاباد و گدار چای به طول کل 60 کیلومتر، پروژه اتصال رودخانه زرینه رود به سیمینه رود به طول 25 کیلومتر و ظرفیت انتقال 150 مترمکعب بر ثانیه با اعتباری برابر با 23 میلیارد تومان در استان آذربایجان غربی، لایروبی رودخانه آجی چای، صوفی چای، قلعه چای و چوان چای در استان آذربایجان شرقی به طول 85 کیلومتر با اعتباری حدود 13 میلیارد تومان نیز از اقدامات ضربتی کوتاه مدتی است که به اتمام رسیده و آثار مثبت ناشی از آن در افزایش تراز دریاچه ارومیه موثر بوده است.
بر اساس مصوبه هیئت وزیران، آب تحویلی به بخش کشاورزی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، بایددر طول 5 سال به میزان 40 درصد کاهش پیدا کند. بر این اساس، رهاسازی از سدهای حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سال آبی گذشته در حدود 136 میلیون مترمکعب بوده است. در سال آبی جاری نیز، این برنامه در سال دوم اجرای خود قرار دارد و با کاهش 16 درصدی آب تحویلی به شبکه های آبیاری و زهکشی 12 سد اصلی حوضه، مجموعاً 440 میلیون مترمکعب از سدهای زولا، قلعه چای، بوکان، حسنلو و مهاباد به سمت دریاچه ارومیه در زمستان سال 1394 رهاسازی شد. اقدام ضربتی شرکت های آب منطقه های آذربایجان شرقی و غربی در مسدود کردن سردهانه های انهار سنتی در طول فصول پاییز و زمستان، یکی دیگر از مهم ترین اقدامات کوتاه مدت در افزایش آب ورودی به دریاچه ارومیه بوده است. مهمترین اقدام، همراهی کشاورزان حوضه آبریز دریاچه ارومیه در عدم آب گذاری در اراضی کشاورزی خود است که بنا بر یک عرف سنتی، در ماه های غیر زراعی و در سال های پیش از آن صورت می گرفته است.
برنامه ریزی برای کاهش 16 درصدی آب تحویلی در ماه های باقی مانده سال زراعی جاری در اراضی مدرن حوضه آبریز دریاچه ارومیه، باعث می شود که منابع آب حاصل از این صرفه جویی در مخازن سدهای حوضه حفظ و برای رهاسازی به دریاچه ارومیه در زمستان به کمک افزایش تراز دریاچه ارومیه بیایند.
105/106
