تهران-ایسکانیوز: دخانیات سالانه 6 میلیون نفر را می کشد که از این تعداد، 600 هزار نفر، غیرسیگاری‌هایی هستند که به خاطر استنشاق دود دست دوم جان می دهند.

در صورت عدم مداخله موثر، این اپیدمی تا سال 2030 میلادی، هر سال 8 میلیون نفر را به کام مرگ خواهد کشید. بیش از80 درصد از این مرگ های قابل پیشگیری، در میان مردمی است که در کشورهای با درآمد پائین و متوسط زندگی می کنند.

سازمان جهانی بهداشت و حامیان اش برای روز جهانی بدون دخانیات در سال 2014 از کشورها تقاضا کرده اند که مالیات بر دخانیات را افزایش دهند.

سیگار؛ افزایش قیمت، کاهش مصرف

طبق کنوانسیون سازمان جهانی بهداشت در مورد کنترل دخانیات، کشورها باید سیاست های قیمت گذاری و مالیات بر محصولات دخانی را به عنوان یکی از راه های کاهش مصرف دخانیات اجرا نمایند. تحقیقات حاکی از آن است که مالیات بیشتر تأثیر ویژه ای بر کاهش مصرف دخانیات در میان گروه هایی با درآمد پایین تر دارد و از شروع به مصرف دخانیات توسط بسیاری از جوانان جلوگیری می کند.

افزایش مالیات که موجب افزایش 10 درصدی قیمت دخانیات شود، باعث کاهش مصرف دخانیات به میزان 4 درصد در کشورهای با درآمد بالا و بیش از 8 درصد در کشورهای با درآمد پایین و متوسط می شود. همچنین افزایش مالیات های ویژه دخانیات به عنوان یکی از موثرترین روش های هزینه اثر بخش برای کنترل دخانیات در نظر گرفته می شود.

گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال 2010 به این نکته اشاره داشت که افزایش 50 درصدی در مالیات های ویژه دخانیات موجب حصول کمی بیش از 4/1 میلیارد دلار آمریکا وجوه اضافی در 22 کشور با درآمد پائین می شود. اگر درآمد مذکور به بخش بهداشت اختصاص یابد، سرمایه گذاری دولت در بخش بهداشت در این کشورها تا 50 درصد افزایش خواهد یافت.

مالیات بر دخانیات

یکی از موثرترین رویکردها برای کنترل گسترش مصرف دخانیات، استفاده از سیاست هایی است که به طور مستقیم بر کاهش تقاضا تمرکز دارند. راه های بسیار ارزشمندی در حرکت به سمت این موضوع وجود دارد؛ از ممنوعیت تبلیغات گرفته تا ممنوعیت سیگار کشیدن در اماکن عمومی.

اما مقرون به صرفه ترین و موثرترین گزینه برای دولت ها در همه جا، افزایش قیمت محصولات دخانی از طریق مالیات بر مصرف است. مدارک و شواهد از کشورهای با سطوح درآمد مختلف نشان می دهد که افزایش قیمت سیگار در کاهش تقاضا بسیار موثر است.

قیمتهای بالاتر، مصرف کنندگان را وادار به توقف و جلوگیری از شروع مصرف دخانیات می کند، از عود مصرف در میان کسانی که سیگار را ترک کرده اند جلوگیری نموده و کاهش مصرف را در میان مصرف کنندگان به همراه دارد. سطوح درآمدی پایین تر، حساسیت بیشتری نسبت به تغییر قیمت دارند. بالاتر بودن حساسیت و واکنش پذیری کودکان و نوجوانان به افزایش قیمت ها اجازه می دهد تا مداخالت مبتنی بر قیمت تاثیر قابل توجهی در این گروه سنی داشته باشد.

ماده 6 كنوانسیون كنترل دخانیات در مورد اقدامات مبتنی بر قیمت و مالیات در كاهش تقاضای دخانیات، اهمیت این سیاست را یادآور شده و دولت ها را در اجرای سیاستهای مالیاتی و قیمتی برای استفاده از درآمد حاصله در تحقق اهداف سلامت تشویق نموده است.

مالیات های وضع شده در بیشتر کشورها شامل مالیات مبتنی بر ارزش كالا، مالیات بر ارزش افزوده یا مالیات بر فروش و عوارض واردات است. از میان این عوارض، مالیات مبتنی بر قیمت خرده فروشی كالا مهم ترین نوع مالیات در تأمین اهداف سالمتی از طریق كاهش مصرف دخانیات است؛ به دلیل اینكه به طور خاصی فقط روی محصولات دخانی وضع می شود و موجب افزایش قیمت این محصولات نسبت به قیمت سایر كالاها و خدمات می شود.

مقاومت در برابر مالیات و تولید و توزیع غیرقانونی

عوارض دخانیات و سیستم های مالیاتی می تواند انگیزه های مالی را برای افرادی كه درگیر فعالیت های قانونی و غیرقانونی از طریق كاهش تعرفه ها ( عدم پرداخت مالیات از طرق قانونی ) و یا فرار از مسوولیت های مالیاتی ( عدم پرداخت مالیات به طور عمد ) هستند، ایجاد نماید.

تحقیقات نشان داده که گسترهای از عوامل مختلف ( فساد، ضعف سیستم گمركی، روند كند سیستم قضایی، جرایم اندك، ضعف همكاری و هماهنگی بین كشورهای همسایه ) با اهمیتی مساوی یا بزرگ تر، در وسعت فعالیت های مذكور نقش دارد. سلامت عمومی و نیز دولت ها بهای بالایی را ناشی از فعالیت های فرار مالیاتی یا عدم پرداخت مالیات از طریق قانونی با بی اثر شدن اقدامات كنترل دخانیات و از دست رفتن درآمدهای بسیار قابل توجه می پردازند.

تولید غیرقانونی و همچنین تجارت محصولات دخانی اصلی یا تقلبی با هدف حذف كامل مسوولیت های مالیاتی صورت می پذیرد. تولید غیرقانونی محصولات دخانی تقلبی كه ممكن است توسط تولیدكنندگان قانونی كه تنها بخشی از تولید خود را به مسوولین مالیاتی گزارش می نمایند و یا از طریق تولیدكنندگان بدون مجوز فعالیت انجام گیرد، مخاطرات جدی را برای سلامت عمومی و دولت ها ایجاد می نماید. به طور مشابه، تجارت غیرقانونی این محصولات نیز مشكلات بسیار جدی را برای سلامت عمومی و دولت ها ایجاد می نماید.

در تلاش برای مهار تولید غیرقانونی محصولات دخانی و تجارت آن اخیرا دولت ها رویکردهای مختلفی را از راه ‌یابی و رهگیری تولید و توزیع سیگار تا تقویت اقدامات اجرای قانون و جرایم مربوطه به کار گرفته اند. ماده 15 كنوانسیون كنترل دخانیات اقداماتی در ارتباط با كاهش و ریشه‌كنی عرضه غیرقانونی محصولات دخانی برای كشورهای عضو تكلیف نموده است. پذیرش پروتكل ریشه‌كنی تجارت غیرقانونی محصولات دخانی در نوامبر 2012 توسط كشورهای عضو اقدامی جهانی در راستای اجرای الزامات ماده 15 كنوانسیون كنترل دخانیات جهت مبارزه با تجارت غیرقانونی از طریق كنترل زنجیره توزیع و همكاری های بین المللی بود كه اجرای دقیق آن می تواند بخش عظیمی از مشكلات جهانی در این زمینه را رفع نماید.

مالیات دخانیات

كشورهای با درآمد پایین و متوسط می توانند از درآمد حاصل از افزایش مالیات دخانیات به شیوهای پایدار برای تأمین مالی سیستم های بهداشتی خود استفاده كنند.

به دلیل پایین بودن عوارض و مالیات محصولات دخانی در این كشورها فضای قابل توجهی در افزایش مالیات این محصولات وجود دارد. افزایش مالیات دخانیات، ارزش افزوده ای در كاهش مصرف مواد دخانی، به ویژه در بین جوانان و فقرا، به همراه دارد كه حاصلش ارتقای سلامت جامعه است.

تحقیقات اخیر سازمان جهانی بهداشت نشان داده كه افزایش 50 درصد مالیات از نوع مالیات مبتنی بر قیمت خرده فروشی در بین 22 كشور از 49 كشور با درآمد پایین جهان موجب تأمین 42/1 میلیارد دلار می شود.

درآمد اضافی ناشی از افزایش مالیات مذكور در این كشورها نظیر كنگو، لائوس یا ویتنام معادل بیش از 25 درصد كل هزینه های دولت ها برآورد شده است.

نتایج مطالعات مبتنی بر خانوار در سطح جهان نشان داده است كه مصرف‌ كنندگان كم درآمد و فقیر نسبت به تغییرات قیمت/مالیات در مقایسه با افراد با درآمد بالاتر، حساسیت و واكنش پذیری بیشتری دارند. این امر به آن معناست كه افزایش مالیات به دلیل تاثیری كه بر كاهش بیشتر مصرف دخانیات در بین افراد فقیر دارد، موجب بهبود وضعیت سلامتی این قشر از افراد جامعه می شود.

تاثیر بازدارندگی مالیات

سازمان جهانی بهداشت، نرخ 70 درصد قیمت خرده فروشی را به عنوان مالیات موثر برای محصولات دخانی پیشنهاد كرده است. با توجه به كشش قیمتی پایین برای تقاضای سیگار، مالیات بیشتر موجب حصول درآمد پایدار برای دولت ها می شود كه این جریان پایدار تضمین‌كننده سیستم تامین مالی سلامت در جهان است.

سازمان جهانی بهداشت با انجام مطالعاتی در 48 كشور جهان برآورد كرده است كه افزایش قیمت فروش هر پاكت سیگار به میزان 030/0، 05/0 و 01/0 دلار، به ترتیب در كشورهای با درآمد بالا، متوسط و پایین می تواند مبلغ 46/5 میلیارد دلار را حاصل كند.

این، مبلغ قابل توجهی است كه می تواند بخش عظیمی از نیاز مالی سیستم های بهداشتی در جهان را مرتفع نماید. تنها 32 كشور كه كمتر از 8 درصد جمعیت جهان را پوشش می دهند، نرخ مالیات بالاتر از 75 درصد قیمت خرده فروشی دارند.

طبق اطلاعات منتشره از سوی سازمان جهانی بهداشت، مجموع درآمد حاصله از مالیات بر محصولات دخانی در جهان، 175 مرتبه بیشتر از بودجه ای است که کشورها صرف کنترل دخانیات می کنند.

مسایل اقتصادی مرتبط با كنترل دخانیات

اقدامات جامع كنترل دخانیات، مخصوصا اقدامات مبتنی بر کاهش تقاضا نظیر افزایش مالیات، ممنوعیت جامع تبلیغ، ترویج و حمایت از دخانیات، ممنوعیت استعمال دخانیات در اماكن عمومی و كمك به افرادی كه تمایل به ترك دخانیات دارند در كاهش مصرف دخانیات و متعاقبا مرگ و میر و بیماری های مرتبط با آن مؤثر هستند.

این در حالی است که دولت ها از پشتیبانی قوی در اجرای كامل سیاست های كنترل دخانیات به دلیل ترس و واهمه از احتمال تاثیر منفی گذاشتن بر اقتصاد، مخصوصا در مورد مصرف کنندگان فقیر مواد دخانی، مسایل مربوط به اشتغال در صنعت تولید دخانیات، كشت توتون و بخش های خرده فروشی امتناع می ورزند.

به عنوان مثال، اگر چه وضع مالیات بر محصولات دخانی به عنوان یكی از مؤثرترین اقدامات در كاهش بار بیماری ها و مرگ و میر دخانیات شناخته شده است، موضوع تأثیر افزایش قیمت روی مصرف‌ كنندگان فقیر مواد دخانی همواره بحث انگیز و مانعی در برابر افزایش مالیات این محصولات بوده است.

از نظر درآمد، مالیات بالاتر موجب افزایش سهم درآمد تخصیص داده شده خانوار به خرید محصولات دخانی می شود و بنابراین

هزینه فرصت زیادی در خانوار برای جایگزینی مصرف این محصولات با تأمین سایر نیازهای اساسی از قبیل تأمین غذا، سرپناه و آموزش ایجاد می نماید.

به عبارتی، افراد فقیر به جای خرید محصولات دخانی، به اجبار، هزینه مربوطه را صرف سایر نیازهای خانوار می نمایند. ارزیابی های انجام شده در این خصوص نشان داده است كه كنترل دخانیات نه تنها مؤثر بوده، بلكه تأثیر مثبتی روی افراد فقیر، جامعه و اقتصاد دارد.

این به دلیل بالا بودن سهم مصرف‌ كنندگان فقیر محصولات دخانی از كل مصرف‌ كنندگان دخانیات در جهان است. این افراد نسبت به بار بیماری و مرگ منتسب به مصرف دخانیات بیشتر از سایر افراد دچار زیان و تحمل رنج و درد می شوند. با در نظر گرفتن حساسیت بالاتر افراد فقیر نسبت به تغییرات قیمتی، هر چه مالیات افزایش پیدا كند، احتمال ترك دخانیات و كاهش میزان مصرف در بین این گروه از افراد جامعه بیشتر است.

از سوی دیگر، کاهش مصرف دخانیات در جامعه چرخة پویایی را ایجاد می‌كند كه در دوره زمانی متوسط تا بلندمدت با بهبود وضعیت سالمتی افرادی كه موفق به ترك دخانیات شده اند، موجبات رونق اقتصادی و اجتماعی در جامعه فراهم می گردد. یكی از موضوعات مهمی كه بسیاری از كشورهای تولید كننده عمده محصولات دخانی و برگ توتون در جهان با آن مواجهه هستند، ترس از تأثیر كنترل دخانیات بر از دست دادن اشتغال در این عرصه هاست.

این در حالی است كه بخش دخانیات سهم اندكی در اقتصاد اغلب كشورها دارد؛ ضمن این که با ایجاد تحول در فناوری تولید صنعتی، تقاضا برای استخدام كارگر در این بخش به سرعت رو به افول است. بانك جهانی اعلام نموده است كه به جز تعداد محدودی از كشورهای جهان كه وابستگی زیادی به كشت توتون دارند، هیچ گونه زیان خالصی از جنبه اجرای سیاست های كنترل دخانیات به وجود نیامده و حتی در صورت كاهش مصرف جهانی دخانیات موجب ایجاد اشتغال می گردد.

از سوی دیگر، با در نظر گرفتن وضعیت اقتصادی جهان، تهدیدی كه كشاورزان توتون‌كار در كشورهای با درآمد پایین و متوسط با آن مواجه هستند، از نظر پایین آمدن قیمت جهانی برگ توتون و از دست رفتن جذابیت این محصول در مقایسه با سایر محصولات كشاورزی كارآمدتر بسیار جدی است.

مشكلات سلامتی و زیست محیطی ناشی از كشت توتون موضوع مهم دیگری است كه در توسعه سیاست های ملی برای به حداقل رساندن وابستگی كشاورزان به كشت توتون باید به آن توجه جدی شود.

سازمان جهانی بهداشت در تلاش برای تدارك اطلاعات، رهنمودها و توصیه های لازم جهت استفاده كشورهای عضو كه خواهان كمك به كشاورزان خود در جایگزینی كشت توتون با سایر محصولات كشاورزی كه معیشت پایداری را برای آنان ایجاد نمایند، است.

تأثیر مصرف دخانیات در مصر

بالا بودن نرخ مصرف دخانیات در مصر موجب افزایش مرگ و میر زود هنگام، بالا رفتن هزینه های بهداشتی درمانی و كاهش بهره وری شده است.

- در سال 2004 مرگ و میر مرتبط با دخانیات در مصر در حدود 170000 نفر برآورد شده است. بیش از 90 درصد این مرگ و میرها بین مردان اتفاق افتاده است.

- به طور متوسط حدود 3/4 میلیارد پوند مصری ( معادل 616 میلیون دلار ) در سال صرف درمان بیماری های مرتبط با دخانیات می شود.

- علاوه بر هزینه های هنگفت بهداشتی درمانی ناشی از دخانیات، مرگ و میر زودهنگام و ناتوانی ناشی از استعمال دخانیات، اثرات قابل توجهی در كاهش بهره وری داشته است.

تجربه مصر در سال 2010

در جولای سال 2010 وضعیت مالیات محصولات دخانی تغییرات قابل توجهی پیدا کرد. در حال حاضر، مالیات دخانیات در مصر شامل موارد ذیل است:

- مالیات ثابت به میزان معادل  23درصد دلار آمریكا به ازای هر پاکت

- مالیات بر مبنای ارزش با نرخ 40 درصد قیمت خرده فروشی

- مالیات تولید و چاپ برای محصولات دخانی وارداتی به میزان 0180/0 دلار در هر پاکت

- مالیات اختصاصی « بهداشت » به میزان 0180/0 دلار به ازای هر پاکت

- مجموع مالیات های وضع شده معادل 65 درصد قیمت خرده فروشی است.

- با وجود این كه میزان مالیات وضع شده روی محصولات دخانی در مصر در مقایسه با كشورهای منطقه بالا است ولی سیگارهای مصری از ارزان ترین سیگارهای منطقه اند.

- بین سال های 2003 و 2007، افزایش تورم و ثابت ماندن میزان مالیات، منجر به كاهش 20 درصد قیمت واقعی سیگار و در نتیجه افزایش مصرف شد.

وضعیت مالیات دخانیات در منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت

افزایش مالیات محصولات دخانی ششمین راهبرد از راهبردهای شش گانه سازمان جهانی بهداشت به عنوان كلیدی ترین سیاست كاربردی در تحقق اهداف كنترل دخانیات معرفی شده است.

در گزارش اجرای کنوانسیون کنترل دخانیات که توسط سازمان جهانی بهداشت در سال 2013 منتشر شد، وضعیت كشورهای جهان در مناطق مختلف سازمان جهانی بهداشت از نظر راهبردهای مذکور ارایه شده است.

بر خلاف دستاوردهای قابل ملاحظه کشور جمهوری اسلامی ایران در اجرای پنج راهبرد از شش راهبرد كلیدی مذكور، اعم از پایش وضعیت شیوع مصرف دخانیات، محافظت در برابر دود محیطی دخانیات در اماكن عمومی، فراهم نمودن خدمات رایگان مشاوره ترك دخانیات، درج تصاویر هشداردهنده روی بسته بندی محصولات دخانی و ممنوعیت جامع تبلیغ و ترویج محصولات دخانی كه جایگاه ویژه ای برای این كشور در بین كشورهای جهان در این زمینه ها به وجود آورده است، متاسفانه دارای وضعیت مناسبی در اجرای سیاست افزایش مالیات نیست.

در جدول زیر مقایسه وضعیت كشورهای منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت در خصوص مالیات محصولات دخانی آورده شده است.

ارقام این جدول بیان گر سهم كل مالیات وضع شده بر محصولات دخانی از قیمت خرده فروشی پرفروش ترین انواع سیگار در این كشورها است.

همان گونه كه در این جدول دیده می شود، جمهوری اسلامی ایران از نظر وضع مالیات محصوالت دخانی بالاتر از كشورهای افغانستان، عراق، لیبی و سومالی و پایین تر از 17 كشور دیگر در این منطقه قرار دارد.

داشتن وخیم ترین وضعیت قاچاق دخانیات در بین كشورهای منطقه و حتی كشورهای جهان، علی رغم پایین بودن نرخ مالیات مواد دخانی در کشور، گواهی در تایید تحقیقات سازمان جهانی بهداشت در بین 76 كشور جهان است كه رابطه معكوس سهم قاچاق كالای دخانی در بازار با میزان افزایش مالیات و قیمت این محصولات را نشان داده است.

در این كشورها هم زمان با افزایش مالیات و قیمت محصولات دخانی، میزان قاچاق این محصولات كاهش و از طرفی درآمد دولت ها افزایش یافته است.

بدیهی است برون رفت از پیچیدگی و ضعف ساختار مالیاتی دخانیات موجب کاهش شیوع مصرف دخانیات، کاهش بار سنگین بیماری، ناتوانی و مرگ، افزایش بهره وری و توسعه زیر ساخت مناسب برای خدمات رفاهی- ورزشی ویژه جوانان خواهد شد.

در بسیاری از كشورهای پیشرفته، بخش اعظم درآمد مالیاتی دخانیات صرف اقدامات پیشگیری از قاچاق، توسعه خدمات بهداشت و درمان و مداخالت مبتنی بر جوانان می گردد.

* این گزارش با همکاری کارشناسان دفتر آموزش و ارتقای سلامت وزارت بهداشت تهیه شده است.