تهران-ایسکانیوز: سالهاست که هنرمندان عرصه تئاتر با اجرای نمایشهای جنگی تلاش می کنند تئاتر "دفاع مقدس" را ارتقاء دهند اما با تمام همتی که اهالی این عرصه به خرج داده اند، تئاتر"دفاع مقدس" نه به تکاملی نسبی رسیده است که نام آن را ژانر بگذاریم و نه آنقدر نوپاست که از کاستی های آن چشم پوشی کنیم. می توان گفت تئاتر "دفاع مقدس" بعد از گذشت 34 سال از جنگ تحمیلی، مسیر درست خود را نیافته است. هفته دفاع مقدس زمان مناسبی برای پرداختن به این مقوله است.

اکنون سالها از جنگ ایران و عراق می گذرد اما پیامدهای آن هنوز آدمهای این سرزمین را رها نکرده است. با سفری به خرمشهر ویران مانده به راحتی می توان به ماهیت جنگ و تأثیرات فجیع و مستمرش پی برد. کافی است به خرمشهر برویم و با پای پیاده راه بیفتیم و به ساختمان های مخروبه و خانه های بی در و پیکر مملو از انسان این شهر سرک بکشیم تا با همه وجود بپذیریم که جنگ پایان نیافته است. درهای به گلوله بسته شده... دیوراهای زخمی از ترکش...و آدمهایی که بار جنگ را به دوش می کشند. جنگ چنین ماهیتی دارد.

هنوز زمان زیادی از حمله عراق به ایران نگذشته بود که هنرمندان دست به کار شدند و به خلق آثاری دست زدند که جنگ را با زبان ادبیات، سینما و تئاتر تفسیر می کرد اما امروز پس از گذشت سالها، هنوز جنگ تحمیلی آن چنان که باید در عرصه های مختلف هنری مورد تحلیل و ارزیابی قرار نگرفته است.کارگردان های معدودی در حوزه سینما وجود دارند که به درک درستی از جنگ رسیده اند و باقی آثار این ژانر مملو از شعارزدگی و جانب داری های بی اساس است.

نگاهی به آثار ادبی منتشر شده در حوزه جنگ گویای این است که نویسندگان این ژانر آنچنان که باید ماهیت جنگ و تبعات آن را به روی کاغذ نیاورده اند و شاید دلیل این اتفاق نگارش بی رویه آثار سفارشی و شعار زده ای است که ناشران دولتی چاپ آنها را به عهده داشته و دارند.

جنگ هشت ساله و تئاتر

اوضاع تئاتر نیز بهتر از حوزه های دیگر نیست. کافی است نمایشهای اجرا شده سالهای پیش را بررسی کنیم یا در جشنواره های تئاتر دفاع مقدس به تماشای نمایشهای این ژانر بنشینیم تا با آثار ضعیف و شعار زده ای روبرو شویم که جز ارائه قصه ها و کاراکترهای تکراری هیچ دستاورد دیگری برای مخاطب ندارند.

ضعف درام نویسی در تئاتر دفاع مقدس

ضعف درام نویسی بزرگترین معضل تئاتر دفاع مقدس است. با یک بررسی کوتاه می توان به این نتیجه رسید که اغلب نمایشنامه هایی که در طول دوران جنگ هشت ساله نوشته شده اند (بنا به اقتضای زمانی) دارای بار تبلیغاتی بوده اند و به شکل مفرط و اغراق شده به بیان شعارهای مرسوم دوره خاص خود پرداخته اند تا به این شکل علاوه بر دعوت گسترده مردم به دفاع از سرزمین، به تقویت روحیه رزمندگانی بپردازند که در جبهه مشغول دفاع بودند.

به این ترتیب اگر بخواهیم نقطه شروعی برای تئاتر دفاع مقدس در نظر بگیریم باید از نمایشهای دوران جنگ چشم بپوشیم هرچند تئاتر دفاع مقدس بعد از جنگ نیز به آن جایگاه مطلوب نرسیده است و آن شعارزدگی های مرسوم هنوز وجود دارند.

بررسی اجمالی ضعف های موجود

درام نویسان عرصه جنگ را می توان به 3 دسته تقسیم کرد:

1 عده ای از درام نویسان ژانر دفاع مقدس متعلق به نسلی هستند که هیچ تصویری از جنگ در ذهن ندارند و این دور بودن از واقعه دلیلی است بر سطحی نگری نویسندگان. عدم تحقیق و متکی بودن به شنیده ها باعث می شود این دسته از نویسندگان دست به ارائه شخصیتهایی بزنند که در واقع شخصیت نیستند و در حد تیپ باقی مانده اند. تیپهایی که نمونه عینی آنها را می توان در فیلمها و نمایشهای اواخر دهه 60 و اوائل دهه هفتاد مشاهده کرد.

این دسته از نویسندگان به دلیل تجربه نکردن فضای جنگ و عدم اطلاعات کافی از جنگ و حواشی آن حتی به تبعات بعد از جنگ نیز اشراف ندارند در نتیجه به نگارش متونی دست می زنند که به بیان واقعیت نمی پردازد.

2 - عده ای دیگر از درام نویسان این عرصه در پی جلب رضایت سفارش دهندگان به نگارش آثار مناسبتی و مقطعی تن می دهند و تنها نقششان در خلق آثار جنگی انتقال تفکر فرد یا افراد دیگر به روی کاغذ است و نتیجه این جلب رضایت، تولید آثار ضعیفی است که نه تنها جنگ و آدمهای جنگ را در پیش چشمان مخاطب تصویر نمی کند بلکه باعث می شود مخاطب از دیدن آثاری با موضوع جنگ منصرف شود و عطای تئاتر دفاع مقدس را به لقایش ببخشد!

3- دسته سوم نویسندگانی هستند که اگر جنگ را به صورت مستقیم و بی واسطه تجربه نکرده باشند قطعأ تبعات و مضرات آن را به وضوح در زندگی شخصی خویش به چشم دیده اند و زندگی پس از جنگ را به معنی واقعی کلمه درک کرده اند. آثار فاخر در عرصه دفاع مقدس حاصل تلاش این دسته از نویسندگان است که تعدادشان از انگشتهای دست کمتر است.

علیرضا نادری پیش قراول درام نویسان عرصه جنگ

اگر قرار باشد از میان نویسندگان این عرصه به دنبال آغازگر باشیم باید از علیرضا نادری نجف آبادی نام ببریم.

این نویسنده تاکنون با نگارش نمایشنامه های " پچ پچه های پشت خط نبرد" " چهار حکایت از چندین حکایت رحمان" "سه پاس از حيات طيبه نوجواني نجيب و زيبا" "31/6/77" نام خود را در صدر نویسندگان عرصه دفاع مقدس ثبت کرده است.

علیرضا نادری حدود 20 سال پیش با اجرای نمایش "پچ پچه های پشت خط نبرد" در دهمین جشنواره تئاتر دانشجویی" در عین ناباوری (به دلیل نگاه واقعگرایانه و گزنده به جنگ و آدمهای پیرامون آن) باعث تعطیلی آن جشنواره شد. این نمایش که برای نخستین بار در دهمین جشنواره تئاتر دانشجویی به روی صحنه رفت قصه سربازان و رزمندگانی است که در سال 61، آتش بس مقطعی آن شبها را به شوخی و بحث می گذرانند تا اینکه جنگ دوباره آغاز می شود و سرنوشت آنها را تغییر می دهد.

نادری در مصاحبه ای گفته است: « "پچ پچه های پشت خط نبرد" سالها پیش نوشته شده و 17 سال قبل با برخوردهای بد کسانی مواجه شد که امروز شجاعت پذیرش مسئولیت آن را ندارند. حتی از آنان دعوت کردم تا امروز بیایند و کار را ببینند و بگویند آیا برخوردی که 17 سال پیش با من کردند دست بود یا غلط؟»

نادری در همان مصاحبه می گوید: «"پچ پچه های پشت خط نبرد" در حوزه دفاع مقدس نیست. یعنی پچ پچ ها در دسته بندی این تعاریف متداول که چندان علمی و دقیق نیستند نمی گنجد. "پچ پچه های پشت خط نبرد" درباره جنگ ایران و عراق است و مفهومی که نمایشنامه های سفارش نویسی دفاع مقدس در آن می گنجد، در کار من جایی ندارد و به همین دلیل نمایشنامه هایی مثل "پچ پچه های پشت خط نبرد" با موانع زیادی در مسیر چاپ و اجرا مواجه می شوند.»

نویسندگان عرصه دفاع مقدس

تئاتر دفاع مقدس با همه غلط روی ها و  کاستی هایش نفس نیمه کاره اش را به نویسندگانی مدیون است که با اعتقاد در راه پیشروی تئاتر دفاع مقدس قلم فرسایی کرده اند و حیف است از این تعداد معدود، نامی برده نشود.

به جز علیرضا نادری که سردمدار تئاتر جنگ یا همان دفاع مقدس است شهرام کرمی، حمیدرضا آذرنگ، حمیدرضا نعیمی و محمد یعقوبی نیز درام نویسانی هستند که با آثارشان قدمی در راه تکامل این گونه از تئاتر برداشته اند.

تغییر نگاه مسئولان نسبت به جنگ

شاید مخالفتهای عدیده مسئولان 20 سال پیش با اجرای نمایش"پچ پچه های پشت خط نبرد" به این موضوع بر می گردد که این ژانر تا قبل از نادری هنوز به آن بلوغ کامل نرسیده است و مخاطبان و مسئولان با دیدن آثار کلیشه ای و شعار زده به تعریف غلطی از این ژانر رسیده اند!

نادری در ادامه همان مصاحبه می گوید: «آنچه در نمایشنامه های دفاع مقدس دنبال می شود یک غلط تئوریک است. چون تئاتر یک فرآیند خردگرایانه را دنبال می کند. گروهی در دوران جنگ از تئاتر برای تبلیغ و تشنجیع و ایجاد روح حماسی در مردم استفاده می کردند و به حذف آثاری با مضمون چند و چون جنگ پرداختند. این نهادها همچنان می خواهند با همان متر و معیار درباره کارهای امروز قضاوت کنند. ویژگی های مهم آثار جنگی این است که زمان را بشناسند و تحلیل کنند و نسبت به جنگ موضع داشته باشند.»

با وجود هشت سال جنگ با آن اتفاقات دراماتیک و تصویرهای بدیع انسانی و ضد انسانی به جرأت می توان گفت تئاتر دفاع مقدس هنوز شاخصه های یک ژانر مستقل را ندارد و حوزه تئاتر چه در عرصه نمایشنامه نویسی و چه در عرصه کارگردانی هنوز نتوانسته است انچنان که باید به مقوله جنگ بپردازد. اگر هنرمندان و مسئولان ذیربط، تئاتر دفاع مقدس می خواهند باید با تغییر نگاه و کنار گذاشتن شعارهای مرسوم، شهامت مواجه با واقعیات پنهان در لایه های زیرین این اتفاق مخرب را داشته باشند.

یادداشت: وحید خانه ساز