ایسکانیوز: من از کودکی از خواندن داستان‌های مصور لذت می‌بردم. در آن زمان در ماجراهای تن تن غوطه‌ور می‌شدم و با دوستانم که داستان‌های آستریکس را ترجیح می‌دادند مشاجره می‌کردیم.

من هنوز هم گاهی اوقات داستان تن تن را می‌خوانم اما هرگز فکر نمی‌کردم روزی با یک رمان مصور از تحقیق برتراند راسل برای ایجاد مبانی ریاضیات سروکار داشته باشم. ایده این کتاب باور نکردنی است، داستان آن به زیبایی تصویر شده است و ایده‌های مردان بزرگی چون فرگه، هیلبرت، کانتور، گودل و ویتگنشتاین در آن گردآوری شده است.

درباره کتاب ترجمه شده به زبان فارسی

نقاشی‌های دنباله‌دار درباره منطق ریاضیات

کتاب کمدی منطق نوشته «آپوسدولوس دوکسیادیس» و «کریستوس پاپادیمیتریو» است که اکنون توسط «امیرحسین اصغری» به زبان فارسی ترجمه و به تازگی توسط «انتشارات فاطمی» منتشر شده است. قیمت این کتاب ۳۸۰۰۰ تومان است.

به عنوان یک ویژگی مثبت درباره ترجمه فارسی کمدی منطق باید گفت، امیرحسین اصغری که دارای مدرک دکترای آموزش ریاضی از لندن بوده و اکنون استادیار دانشگاه شهید بهشتی تهران است، این کتاب جذاب و محبوب را بسیار خوب و روان ترجمه کرده است.

نکته قابل توجه دیگر این است که حق انتشار (کپی رایت) کتاب کمدی منطق به زبان فارسی در ایران و استفاده از تصاویر آن به صورت انحصاری طبق قرارداد با ناشر اصلی به انتشارات فاطمی واگذار شده است.

اما شاید اصلی‌ترین ویژگی کتاب کمدی منطق این باشد که به صورت داستان مصور (کُمیک استریپ) منتشر شده و به همین دلیل می‌تواند جذابیت بالا و محبوبیت خاصی نیز داشته باشد.

داستان مصور یا کُمیک‌استریپ مجموعه‌ای از نقاشی‌های دنباله‌دار است که ماجرایی را روایت می‌کند و همانطور که از نام کُمیک بر می‌آید، محتوای آن اساساً مطلب خنده‌دار است. اولین کمیک‌استریپ‌هایی که در دهه ۱۹۳۰ پا به‌عرصه وجود گذاشتند، شامل ماجراهای خنده‌دار و ماجراجویانه قهرمانانی چون باک راجرز، تارزان و ماجراهای تن تن بود. البته قرار گرفتن نام کمیک مربوط به تاریخچه آن است. اکنون با وجود تغییرات عمده‌ای که در نوع طراحی، موضوع، کمپزسیون، انتخاب زاویه دید و دیگر المان‌های کمیک به وجود آمده و این هنر روایت‌گر را بسیار متفاوت از گذشته خود کرده، هنوز نام کمیک روی آن باقی‌مانده است. درحالی که مایه طنز تنها در شاخه خاصی از این هنر به کار گرفته می‌شود.

«برتراند راسل» قهرمان اصلی کمدی منطق، یکی از بزرگ‌ترین و محبوب‌ترین فلاسفه معاصر و از شاخص‌ترین جستجوگران یقین مطلق بوده و یکی از مشهورترین پایه‌گذاران مبانی منطق و ریاضیات است.

خود-ارجاعی، داستان‌هایی در داستان‌ها

این کتاب یک داستان در داستان دیگر و آن هم درون یک داستان دیگری است و یکی از آنها، روایت ایجاد خود کتاب است. نویسندگان به عنوان کاراکتری در آتن به ظاهر می‌شوند که در مورد چگونگی اتمام کار خود بحث می‌کنند. سپس در لایه بعدی، راسل در آغاز جنگ جهانی دوم ظاهر می‌شود، در حالی که در مورد تحقیق خود برای ایجاد مبانی پابرجای علم ریاضیات با استفاده از نوعی منطق جدید، رسمی و مبتنی بر نماد سخنرانی می‌کند؛ و این تحقیق داستان درونی و مرکزی کتاب را تشکیل می‌دهد.

در صفحات اول نویسنده، آپوسدولوس به خواننده خوش‌آمد گویی کرده است و در داستان‌های داخلی وقفه‌هایی ایجاد شده است تا به خواننده اجازه داده شود در جریان بحث‌هایی که او با همکارانش در مورد چگونگی ادامه داستان داشته است و جایی که باید مسائل بعدی را مطرح می‌کردند قرار بگیرد. در ایجاد کتاب در کتاب، نوعی خود ارجاعی به وجود می‌آید و اهمیت ویژه‌ای به داستان مرکزی راسل بخشیده می‌شود که به نظر مناسب می‌رسد. از سوی دیگر، باعث می‌شود که به خواننده حس تمام نشدن داستان القا شود.

با این حال، نمی‌توان گفت که نوشتن داستان به این سبک از قابل درک بودن آن کاسته است. شاید برعکس، این تنها راهی است که آنها می‌توانستند ایده‌های منطقی-ریاضی را به درستی منتقل کنند و با ارائه مکالمات کریستوس، دانشمند علوم رایانه و همکار نویسنده، در حالیکه نظریه‌ها و مشکلات را به همکارانش توضیح می‌داد، شور و هیجان خاصی در خواننده ایجاد کنند. وقتی خواننده در خواندن کتاب کمی پیش می‌رود احساس می‌کند که بخشی از این گفتگوها است.

آپوسدولوس، مبتکر این طرح، به اثر متقابل بین تحقیق بنیادی و انگیزه شخصی خالق اثر علاقه‌مند است اما از طرفی کریستوس، بیشتر علاقه‌مند به درام منطقی و ریاضی است که به درخشیدن علوم رایانه‌ای منجر شده است.

دل‌مشغولی‌های استاد علوم رایانه‌

چند نقل قول مانده به پایان، که در آن کریستوس، در حال حاضر آتن است، نگرانی‌هایی در مورد سمت و سویی که این کتاب گرفته است را بیان می‌کند.

تا این نقطه تحقیق راسل به عنوان حماسی و تراژیک نشان داده می‌شود، که بیشترین اراده‌ها و انگیزه‌ها را داشت، اما به شکست محکوم شده بود. کورت گودل، به عنوان یک مرد جوان قابل احترام و جدی در داستان درونی ظاهر می‌شود، و از طریق ریاضیات ثابت می‌کند که جام مقدس راسل همیشه، لازم است دور از دسترس بماند. پایه منطقی یک سیستم ریاضی هرگز نمی‌تواند همه جانبه و نیز سازگار باشد.

این دیدگاه در مورد تحقیقات بنیادی به عنوان یک شکست، در میان فیلسوفان و مورخان از ایده‌های نسبتا شایع است، اما کریستوس اصرار دارد که آن نه یک شکست، بلکه یک موفقیت بزرگ بود، چرا که منجر به یک «آغاز جدید» به صورت اختراع کامپیوتر شد.

به نظر می رسد آپوسدولوس در این مورد راهی برای از دست دادن اعتماد به نفس در تصور شجاعت و مصیبت ایجاد کرده است و به نویسنده همکارش حرف آخر خود را گفته است. کریستوس که استاد دانشگاه برکلی است، به عنوان متخصص در این زمینه معرفی شده است. شور و شوق او در مورد «پیروزی» منطق صوری بیشتر به عنوان یک فیلسوف است تا یک دانشمند علوم رایانه. او می‌گوید: «ادامه تحقیق به مدت ده سال دیگر، آخر با ابداع رایانه پیروزی با نام تجاری جدید را دریافت می‌کنید که قهرمان واقعی تحقیق است!»

تحقیق راسل به همراه گودل، در واقع ممکن است منجر به بررسی و آزمایش ابزارهایی شود که توسط آن ابزارها رایانه‌های مدرن اختراع شد، اما به هیچ وجه این مورد فرضیه شکست خوردن تحقیقات بنیادی را رد نمی‌کند بلکه معلوم کرد که یک پایه منطقی ثابت ریاضیات یک رویای غیرممکن است.

در ریاضیات، منطق، محاسبات و زبان‌شناسی، همکاری و کمک راسل اهمیت یافت. اما راسل در رسیدن به آنچه که می‌خواست ناکام ماند. تحقیقات او فلسفی بود و دل‌مشغولی‌های کریستوس با علوم رایانه، ناامیدی‌های اولیه راسل از ریاضیدانانی که به اثبات نشده بودن بدیهیات خود اعتنا نمی‌کنند را به ذهن متبادر می‌کند. کریستوس نه تنها جنبه‌های انسانی داستان را، بلکه ماهیت بنیادی و فلسفی تحقیق را نیز رد می‌کند.

هنگامی که تاریخ به عنوان داستانی از یک تحقیق فلسفی قابل درک برای عموم شناخته می‌شود، جنبه‌های چشمگیر و بشری آن را نمی‌توان آنگونه که کریستوس به نظر می‌خواهد رد کند نادیده گرفت. اگر این که او این داستان را تنها به عنوان پیش‌رویی برای پیروزی بعدی می‌بیند درست باشد، پس دیدگاه فلسفی که با دیدگاه منطقی-ریاضی کاملا متضاد است، توسط آپوستولوس بهتر نمایش داده می‌شود. به نظر می‌رسد که کریستوس هر چیزی را که این کتاب را بسیار هیجان‌انگیز و اصیل می‌کند را به کل خراب کند.

از طرف دیگر، آنچه به خواننده با نوعی بیهوده‌گویی در مورد انعکاس علوم رایانه ضربه می‌زند گفتن مسئله‌ای است که به راحتی ممکن است توسط یک فرد آماتور مورد تردید قرار بگیرد، و آن مسئله این است که رسمی‌سازی منطق تنها یک گروه کوچک نامتعارف را تحت تاثیر قرار نمی‌دهد، و دیگر اینکه، رسمی‌سازی منطق استفاده عملی دارد. و چه چیزی مرتبط‌تر از روایت پیروزی قهرمانانه بسیار مناسب برای یک کتاب کمیک است؛ کریستوس دوران ابرقهرمانی بازسازی نشده داستان مصور را در برابر گنگی پست مدرن آپوستولوس نشان می‌دهد.

از این گذشته، همه این‌ها حتی گنگی‌ها باعث می‌شود روایت بسیار جاذبی پیش روی خواننده قرار بگیرد به طوری که می‌خواهد در صفحات کتاب شیرجه بزند و به بحث‌ها و مناظره‌ها بپیوند.

منطق به جنون، جنون به منطق؟

یکی از موضوعات این کتاب، که به طور عمده توسط آپوسدولوس ایجاد می‌شود، ارتباط بین منطق و جنون است. راسل در خانواده خود با بیماری‌های روانی احاطه شده بود و چند تن از منطق‌دانان و فیلسوفانی که در داستان وجود دارند دچار جنون یا عدم تعادل روانی شدند. و در این موضوع چیز جالبی وجود دارد، اما نحوه پرداختن به آن در کتاب ضعیف است و نویسندگان اعتماد به آن را در بخشی از مسیر از دست دادند (تقریبا در اواخر یکی از صحنه‌های متا تفسیر به آن اذعان شده است).

و در تلاش برای ایجاد یک مورد مناسب برای این حلقه، نویسندگان تعدادی تردستی انجام دادند که ممکن است بیش از حد دروغ باشند. زمانی که راسل گوتلوب فرگه، پدر منطق نمادین را برای اولین بار ملاقات می‌کند او به صورت یک مرد بد خلق اما تقریبا دوست داشتنی به تصویر کشیده می‌شود. سال بعد، زمانی که راسل با او دوباره ملاقات می‌کند، تبدیل به یک نظریه‌پرداز توطئه ضد یهودی دیوانه شده است.

این ملاقات‌ها یک داستان هستند اما این مورد و دیگر ابتکارات مشابه در کتاب برای خلق یک داستان زنده توجیه شده هستند. ارائه اطلاعات نادرست وانمود کردن این است که فرگه به دلیل جنون آن هم تنها در اواخر عمرش به یک فرد ضد یهودی تبدیل شده است در حالیکه او از مدت‌ها پیش چنین نظراتی داشته است و ایده‌پردازی برای نحوه اخراج یهودیان از آلمان یک روند تدریجی در سیاست او بوده است.

معرفی فنی منطق ریاضیات

در کل این کتاب یک کار بسیار خوب در معرفی فنی منطق ریاضی به حساب می‌آید. خوانندگانی که با این ایده‌ها آشنا نیستند توسط این کتاب با آنها روبرو می‌شوند. اکثر ایده‌هایی که معرفی می‌شوند تنها لمس شده‌اند، و ایده‌های خاص حلق‌آویز باقی مانده‌اند.

در حقیقت، در این کتاب چیزی به مراتب بیشتر از منطق و فلسفه مورد انتظار خواننده وجود دارد و احتمالا اطلاعات بیشتری در مورد راسل از آنچه می‌توان در بسیاری از کتاب‌ها پیدا کرد وجود دارد.

یکی از توالی‌ها در مورد ریاضیات توضیح پارادوکس راسل است. این پارادوکس برای داستان بسیار مهم است و یکی از بهترین روش‌های ورود به درون موضوع است. راسل چیزی را دید که هیچ کس قبل از او متوجه آن نشده بود، اینکه یک تناقض مهلک در نظریه مجموعه‌ها و در قلب بنیادهای منطقی علم حسابی که توسط فرگه فرموله شده است وجود دارد. راه‌های مختلفی برای ارائه این پارادوکس به روش غیرریاضی وجود دارد، زیرا ایده یک مجموعه، شهودی و اساسی است و نویسندگان تصمیم به استفاده از باربر برای شرح دادن پارادوکس گرفته‌اند.

ویتگنشتاین تاثیر گذار

حضور ویتگنشتاین در کتاب به زیبایی ایفا شده است. به نظر می‌رسد نویسندگان با حساسیت فوق‌العاده‌ای توانسته‌اند نحوه تاثیر گذاشتن ویتگنشتاین روی زندگی واقعی‌ راسل، به عنوان یک نیروی مرموز و اصیل نبوغ که پایه‌های اعتقادات عمیق راسل در مورد منطق و دانش را لرزاند به تصویر بکشند. ویتگنشتاین نقش بسیار تعیین کننده‌ای در زندگی و فلسفه راسل داشته است، اما در این داستان کمتر ظاهر شده است اما این حضور آنقدر به یاد ماندنی و لمس کردنی نشان داده شده است که هنر بسیار عالی نویسندگان و تصویرگران را آشکار می‌کند. ملحق شدن تصاویر به کلمات بسیار قدرتمند است به خصوص در صحنه‌ای که راسل در برف، به علت منطق فلسفی در برابر یورش ویتگنشتاین به لحاظ فکری خسته و رقت انگیز است.

تصاویر تن تنی

تصاویر کتاب به سبک تن تن (کمیک استریپ خاص)، با خطوط و اشکال ساده، اما بسیار غنی، با سایه و عمق بسیار بیشتر هستند که حس یک فیلم درام تاریخی با فیلمبرداری کلاسیک را به خواننده القا می‌کند.

از طریق تصاویر است که درام داستان مرکزی جان می‌گیرد. تصاویر رعدوبرق نشانه دو نقطه عطف مهم در زندگی راسل هستند و برای انتقال ساده تلاطم درونی راسل استفاده شده‌اند. ایده از ابرقهرمان زجر کشیده در کتاب‌های مصور بارها استفاده شده است، اما در آنها هرگز برتراند راسل در نقش بازیگر نبود‌ه است.

به هر حال، اصالت داستان مصور به روش هنری است که موضوع‌ها و دستگاه‌های کتاب‌ها، فیلم‌ها و دیگر داستان‌های مصور را باهم ترکیب می‌کند، و به موضوعات غیررایج اعمال می‌کند. یک کتاب مصور خوب استفاده مجدد از دیگر اشکال داستان گفتن ولی به شیوه‌ای زیباتر است. این ممکن است یک کلیشه و یا اغراق باشد که بگویم داستان مصور رسیدن به نوعی از همکاری و تعالی در شیوه نقل داستان است.

لازم به ذکر است در حالی که تحقیق‌های بنیادی ممکن است یک شکست فلسفی بوده باشند، راسل کمک بزرگی به دیگر بخش‌های فلسفه، به ویژه فلسفه زبان و معرفت‌شناسی کرده است.