خاطرات همایون کاتوزیان از جمالزاده و آل احمد

به همت کتابفروشی آینده با همراهی بنیاد موقوفات محمود افشار و مجله بخارا جلسه دیدار و گفت وگو با همایون کاتویان برگزار شد.

به گزارش ایسکانیوز، پنجشنبه، نوزدهم اسفندماه، هشتاد و دومین نشست کتابفروشی آینده با همراهی بنیاد موقوفات محمود افشار و مجلۀ بخارا به دیدار و گفتگو با «دکتر همایون کاتوزیان» اختصاص داشت.

در ابتدا علی دهباشی گفت: یکی از آرزوهای ما این بوده و هست که شبی از شب های بخارا به تجلیل از جنابعالی و جایگاه علمی، ادبی و فرهنگی شما بپردازیم. امروز به نصف این آرزو دست یافتیم. امیدواریم که استاد دعوت ما را بپذیرند و در سفر بعدی بتوانیم این شب را که بسیاری منتظرش هستند برگزار کنیم.

وی افزود: خوشبختانه کاتوزیان در حوزه زبان فارسی یعنی ایران، افغانستان و تاجیکستان بسیار شناخته شده هستند و من در معرفی وی که البته صلاحیتش را هم ندارم، معاف هستم. چند ماه پیش در سفر به افغانستان دیدارهایی فرهنگی و ادبی که با نویسندگان، پژوهشگران، دانشجویان و استادان دانشگاه‌های شهرهای کابل و هرات داشتیم، از نزدیک مشاهده کردم که کتاب های استاد در میان جوانان و رجال ادب از پرخواننده ترین کتاب های فارسی است.

سردبیر مجلۀ بخارا در ادامه دربارۀ وجوه آثار دکتر کاتوزیان بیان داشت: " دکتر کاتوزیان استادی چند وجهی هستند. معمولا اساتیدی که در چند زمینه کار می کنند در یکی از زمینه ها موفق می شوند و در بقیه زمینه ها درجۀ دوم و سوم می شوند و گاهی انسان نزد خود می گوید که ای کاش استاد مثلا فقط به تدریس می پرداختند یا در فلان موضوع فقط کار می کردند. اما کاتوزیان در هر زمینه که کتاب و مقاله نوشتند درجه ی اول بوده اند. به عنوان مثال کتابی که استاد در زمینۀ اقتصاد با عنوان «ایدئولوژی و روش در اقتصاد» به زبان انگلیسی نوشته اند چند دهه است که در دانشگاه های معتبر تدریس می شود و خوشبختانه به فارسی ترجمه شده است. یا کتاب «اقتصاد سیاسی ایران» از مشروطیت تا سلسله پهلوی استاد که به فارسی هم ترجمه شده است.

مدیر مجلۀ بخارا در پایان سخنان در مورد حوزۀ هدایت شناسی و ادبیات کلاسیک ایران در تألیفات کاتوزیان اظهار داشت: " زمینه های دیگری که استاد سالها ذهن مشغول آن بودند، آثار صادق هدایت است. بدون تردید هدایت شناسی به دو دوره تقسیم می شود. قبل و بعد از پژوهش های کاتوزیان. اولین کتاب استاد دربارۀ هدایت به زبان انگلیسی منتشر شد، که سال بعد با عنوان فارسی "صادق هدایت از افسانه تا واقعیت" به چاپ رسید. کتاب های "دربارۀ بوف کور" و "هدایت و مرگ نویسنده" و مقالاتی دیگر که امروز مرجع اصل هدایت شناسان است. کاتوزیان با تسلطی که به نقد ادبی مغرب زمین دارد و مطالعۀ دقیق آثار هدایت ما را به درکی جدید و عمیق به آثار هدایت می رساند. زمینۀ دیگر ادبیات کلاسیک زبان فارسی است. به‌ ویژه سعدی شناسی استاد است. کتاب های «سعدی شاعر عشق و زندگی»، «عاشقی های سعدی» و مقالات دیگر. انتخاب سعدی نیز در دوره ای که ما نیاز به خردورزی داریم مفهومی خاص یافته است.

در ادامه علی دهباشی ضمن گرامیداشت یاد و خاطرۀ زنده یاد ایرج افشار در ششمین سالگرد خاموشی وی، گفت: "ااین روزها ششمین سالگرد درگذشت ایشان است و هیچگاه ندیدن ایشان را باور نکردیم و نمی کنیم. نام و یاد استاد ایرج افشار در تمام آنچه که مربوط به فرهنگ ایران است و در سراسر دنیا وجود دارد، زنده است. اگر بودند یکی از آرزوهای اشان برگزاری این مجلس برای جناب دکتر کاتوزیان بود. و با توجه به ارادتی که شخصا به ایشان و آثارشان داشتند، قطعا سخنران نخست جلسۀ ما بودند. یادشان گرامی!"

در ادامه همایون کاتوزیان در مورد دوران کودکی خود ابراز داشت: من از سنین خیلی پایین به فرهنگ، ادب، علم و هنر علاقۀ مفرطی پیدا کردم. در دبیرستان البرز درس خواندم . بعد از پایان دوره و پذیرش در دانشگاه تهران به چندین دلیل که مهمترین دلیلش این بود که اگر من بخواهم این رشته را به طور جدی ادامه فرصتی برای پرداختن به مسائل دیگر نخواهد بود، رشتۀ پزشکی را رها کردم و از یک دانشجوی پزشکی که در محافل فرهنگی و روشنفکری درجۀ یک تهران رفت و آمد داشت به دانشجویی تبدیل شدم در لندن که به تحصیل در رشته های علوم اجتماعی و اقتصاد می پرداخت. همین شد که اقتصاددان و مشغول تدریس در دانشگاه های گوناگون انگلستان شدم. در این دوره که پست دائمی در دانشگاه کنت داشتم گاهی به عنوان استاد مدعو به دانشگاه های دیگر هم می رفتم. همانند دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس یا مک مستر کانادا و دانشگاه آکسفورد تدریس کردم. سرانجام در طول بیست سال خواندن اقتصاد و تدریس و مطالعه در مورد اقتصاد محض مقاله و کتاب نوشتم. اما این علاقه تلنبار شده بود و فرصت می خواست.

کاتوزیان ابراز داشت: در کنار رشتۀ اقتصاد به تحقیق و تألیف در زندگی و آثار صادق هدایت پرداختم و اول بار به زبان انگلیسی این آثار منتشر شد. این بود که به این نتیجه رسیدم که اقتصاد را طلاق بدهم و این دومین ریسک بزرگ زندگی من بود. با اینکه می توانستم تا بازنشستگی در این پست باقی بمانم، تصمیم گرفتم تمام وقت خود را صرف این رشته ها بکنم. از جمله ادبیات مدرن و ادبیات کلاسیک فارسی، تاریخ معاصر و تاریخ ایران، اقتصاد سیاسی ایران و دولت و جامعه در ایران که در این کتاب ها به طور جدی به دنبال تحقیق در دو موضوعی رفتم که در ایران شهرت عام داشتند و من با توجه به اکثریت اسناد موجود انگلیسی و فارسی اثبات کردم که اینگونه نبوده است.

همایون کاتوزیان درباره تز جامعه کوتاه مدت اظهار کرد: این یک کار تطبیقی است. یعنی اگر مسئلۀ قیاس با اروپا نبود من به این نتیجه نمی رسیدم. صرف مطالعۀ تاریخ ایران این نتیجه حاصل نمی شد. چون بدیهی است که شخص به برخی اطلاعات تاریخی عادت دارد و تاریخ جامعه را با اطلاعات داده شده همانطور که هست و بوده می پذیرد و قیاس می کند. اما من چون در این مورد در کار مطالعۀ جامعه شناسی تاریخ ایران را در قیاس با جامعۀ اروپایی بررسی کردم، متوجه شدم که اروپا جامعۀ بلند مدت و ایران جامعۀ کوتاه مدتی است و دلیل اصلی این است که چون در چهارچوب حکومت استبدادی تا مشروطه قانون وجود نداشته، در نتیجه حکومت خودسرانه بوده است.

در این بین، دکتر صادق زیبا کلام دربارۀ شخصیت دکتر کاتوزیان و آثار وی گفت: "من با استاد کاتوزیان در اوایل دهۀ شصت که من هم از فنی گری بریده و وارد حوزۀ علوم انسانی شده بودم آشنا شدم و زمانی که دست اندر کار نوشتن رسالۀ دکتری بودم بیشتر با کارهایشان آشنایی یافتم. اگر بخواهم خیلی خلاصه در مورد ایشان صحبت کنم باید بگویم که به عنوان یک شخص کوچکتر سه ویژگی برای وی قائل هستم.اولین این هست که جناب دکتر تنها در تاریخ و جامعه شناسی سیاسی و شناخت جامعۀ ایران خلاصه نمی شوند؛ بلکه در ادبیات هم دستی بر قلم دارند. و این دست، دستِ آماتور نیست. دست جدی و آکادمیک است. در مورد هدایت هنوز هم پس از گذشت سال ها فکر می کنم جدی ترین مطالبی به قلم وی بوده است. امروز هم که در مورد سعدی متمرکز شده اند. ویژگی دوم استاد کاتوزیان این است که نوشته های وی هیچ سنخیت و نسبتی با مارکسیسم پیدا نمی کند. به هیچ وجه نخواسته اند که مشروطه و سلسله پهلوی و ... را در چهارچوب انگاره های مارکسیستی تجزیه و تحلیل کنند.ویژگی سوم این است که نوعی شهامت دارند که من کمتر در دیگر نویسندگان دیده ام. تسلیم آن چیزی که همه می گویند که درست است، نمی شوند. قرارداد 1919 و کودتای 1299 ه.ش را به خوبی تحت بررسی قرار دادند و به نتایجی جدیدی رسیدند. به نظر من این شهامت آکادمیک بسیار ارزنده است و ما کم داریم کسانی آمده باشند که برخلاف مطالعات موجود که می گوید زمین کروی است بگویند که زمین روی شاخ گاو قرار دارد و با این تفکر پیش رفته باشد و بخواهد این تناقض را ثابت کند.

علی دهباشی گفت: آل احمد ضمن بیان نظر مرحوم اقبال مبتنی بر گذر زمان بر حادثه ای تاریخی و سپس نگارش آن (نوشتن تاریخ یک جامعه بعد از گذشت صد سال از آن) دیدگاه خود را مبنی بر رُجحان نگارش تاریخ در زمان وقوع حوادث مطرح می کند. حال نظر و روش و مبنای شما برای نوشتن و تحلیل تاریخ چیست؟

همایون کاتوزیان در پاسخ به سوال علی هباشی اظهار کرد: گمان می کنم این نکته در مقالۀ «سرکۀ نقد یا حلوای تاریخ؟» وی است. جالب اینکه این بحث جوابی برای من بود. زمان جوانی در ملاقات با آل احمد بحث هایی داشتیم و قبل انتشار این مقاله را خواندم و در ضمن این بحث، ایرادهایی به برخورد او با تاریخ گرفتم. من معتقدم که طول زمان کمک بزرگی برای روش های نسبتا صحیح تر ما از تاریخ است. یعنی اینکه در گرماگرم حوادث عواملی وجود دارند که سبب عدم اشراف به کل حوادث و متغیرها می شوند. چون شخص خود مسائل را تجربه کرده است و قضاوت های فوری و جاری احساسات بیشتر در این روش دخالت دارد تا در قضاوت هایی که بعد از گذشتن یک زمانی می شود. گرچه این مسائل گاهی ادامه دار است و گاهی دربارۀ اتفاقات چند صد سال پیش هم غیرت افراد را می بینیم. ولی به طور کلی با فاصلۀ بیشتر قضاوت نسبتا صحیح تری در مورد حوادث تاریخی می توان داشت.

همایون کاتوزیان در مورد شخصیت و آثار جمالزاده ابراز داشت: از نظر شخصیت بسیار دوست داشتنی و مهربان بود و بد کسی را نمی گفت. یک حالت کشش و گریز نسبت به ایران داشت. و تمام زندگی خود را صرف ایران و ادبیات این کشور می کرد. حتی در هر شماره از مجلۀ سخن (زمان دکتر خانلری) یک نقد ادبی از او منتشر می شد.

علی دهباشی گفت: دربارۀ کتاب عاشقی های سعدی که به تازگی در ایران منتشر شده است، برایمان بگویید. چاپ انگلیسی این اثر مصور بوده است و اما چاپ فارسی اینگونه نیست. علت خاصی داشته است؟ در مورد ترجمۀ شعر سعدی به انگلیسی چه روشی را انتخاب کردید؟

همایون کاتوزیان تصریح کرد: تصاویر مینیاتورهای کتاب اورجینال هستند. انتشار آن را در انگلستان ترتیب دادیم. در مورد بخش ترجمه کتاب باید بگویم که برگردان شعر در هر زبانی کار دشواری است. و نه فقط تسلط کامل به هر دو زبان لازم است، بلکه تسلط به ادبیات هر دو زبان واجب است. شعر تنها زبان فارسی نیست بلکه دارای محتوای ادبی است. در این کار چند غزل ترجمه شده به زبان انگلیسی از سعدی را جمع آوری کردم که چنگی به دل نمی زد. فقط شخصی سه چهارم این غزل ها را به شکل تحت الفظی ترجمه کرده بود. از دیگر خصوصیات این ترجمه ها این بود که ترتیب معانی را رعایت نمی کردند. آنچه توانستم انجام دهم این بود که که اولا ترجمه ام به گفتۀ شاعر نزدیک باشد و تا حد امکان برخی از ابزار ادبی همچون: وزن و قافیه و ... رعایت گردد. گرچه نتیجه در ترجمۀ شعر همیشه مطلوب نیست. ولی من خیلی کار کردم و گاهی می شد یک غزل را بارها ترجمه می کردم تا راضی شوم.

در بخش دوم این نشست، دکتر همایون کاتوزیان به سؤالات دانشجویان و حاضرین پاسخ گفت.

در پایان این نشست، آخرین اثر منتشر شدۀ انتشارات بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار به میهمان این نشست کتابفروشی آینده اهدا شد و جلسۀ امضای کتاب با حضور دکتر همایون کاتوزیان و جمعی از دوست داران آثار وی اختصاص یافت.

دریافت کننده: بخشی پور/ تائید کننده سلیمی

502500

کد خبر: 740283

وب گردی

وب گردی