به گزارش خبرنگار فرهنگی ایسکانیوز، باغ نارنجستان که در میان میردم به باغ قوام نیز شهرت دارد، یکی از زیباترین جاهای دیدنی شیراز است. این بنا از عمارت‌های دوره قاجاریه است و به دلیل وفور درختان نارنج به این نام خوانده می‌شود.

بیشتر بخوانید:

گردشگری ایران / کویر کوه سرخ سمنان

این باغ در محله بالاکفت و در قسمت شرقی انتهای خیابان لطفعلی‌خان زند قرار دارد. این محدوده تقریبا در نقطه انتهایی و شرقی شهر قدیم، محلی که در گذشته دروازه دولت، دروازه منذر و کل شیخ ابوذرعه قرار داشته‌اند، واقع شده است. از دیگر دیدنی‌های تاریخی اطراف این مجموعه می‌توان به خانه‌ی زینت‌الملوک، مسجد نصیرالملک و خانه‌ی سنتی پرهامی اشاره کرد، که با فاصله‌ی کمی با هم در خیابان لطفعلی‎‌خان زند واقع شده‌اند.

تاریخچه

مجموعه قوام بین سال‌های ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ خورشیدی مقارن با حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار، به دستور علی‌محمدخان قوام ساخته شده و از دو قسمت بیرونی (موزه‌ نارنجستان) و اندرونی (خانه‌ی زینت‌الملوک) تشکیل شده که به وسیله‌ی تونل به هم مرتبط هستند. این بنا به عنوان دارالحکومه یا محل انجام امور سیاسی، نظامی و دیدار با نمایندگان دولت‌های خارجی مورد استفاده بوده است. بنای نارنجستان در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به دانشگاه شیراز اهدا شد و در فاصله سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ خورشیدی در اختیار موسسه آسیایی، به سرپرستی پروفسور آرتور اپهام پوپ، ایران‌شناس مشهور قرار داشت.

آشنایی با باغ نارنجستان قوام | جلوه گاه هفت هنر ایرانی

در خیابان لطفعلی خان زند شیراز گزینه‌های زیادی برای گشت‌وگذار و خلق لحظات متفاوت وجود دارد و نارنجستان قوام یکی از آن‌هاست؛ باغی که می‌توانید با قدم زدن در آن به سده‌های پیش بروید و از فضای روح‌افزای آن لذت ببرید. این باغ که یادگاری از دوران قاجار است در بین عامه مردم با عنوان باغ قوام شناخته می‌شود و به واسطه نام بنای درون آن به نارنجستان قوام نیز معروف شده است. باغ قوام در محدوده‌ای واقع شده که نقطه انتهایی و شرقی بخش قدیمی شهر محسوب می‌شود. در گذشته دروازه دولت، دروازه منذر و محله درب شیخ از مکان‌های مهم شیراز نیز در این محل قرار داشتند و همین مساله بر اهمیت این اثر می‌افزاید. در نارنجستان قوام ردپای هفت هنر ایرانی دیده می‌شود و گچ‌بری، نقاشی سنتی، آینه‌کاری، آجرکاری، حجاری، معرق‌کاری و منبت‌کاری در جای‌جای آن به زیبایی هر چه تمام‌تر جلوه‌گر شده‌اند.

ثبت ملی: نام این اثر از اردیبهشت ماه ۱۳۵۳ با شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد و میراثی مهم از تاریخ این سرزمین به شمار می‌آید.

 خاندان قوام چه کسانی بودند؟

خاندان قوام از خانواده‌های با نفوذ و مقتدر دوران قاجاریه به شمار می‌رفتند که برای چندین سده حکومت فارس و نواحی اطراف آن را در دست داشتند. این خانواده از فرزندان حاج ابراهیم خان کلانتر شیرازی بودند و در محله "بالا کفت" شیراز زندگی می‌کردند. بسیاری از اماکن دیدنی شیراز، توسط این خاندان ساخته و یا بازسازی شده‌اند که از جمله آن‌ها می‌توان این موارد را نام برد: حسینیه قوام، باغ عفیف‌آباد، باغ دلگشا، باغ کلانتر، باغ بیگلر بیگی، خانه زینت‌الملک و نارنجستان قوام.

خاندان قوام چگونه شکل گرفت؟

آن‌گونه که از اسناد تاریخی بر می‌آید، در زمان حکومت زندیه، حاج ابراهیم خان کلانتر اعتماد الدوله شیرازی، از بزرگان شیراز در آن دوره، به لطفعلی خان زند خیانت کرد. این‌کار باعث شد آغا محمدخان قاجار به سادگی بر جنوب ایران مسلط شود و با برانداختن حکومت زندها، حوزه نفوذ و سلطنت خود را گسترده‌تر کند. به پاس این خدمت ارزشمند، آغا محمدخان، حکومت شیراز را به کلانتر سپرد و او نیز اقوام خود را در ولایت‌های مختلف فارس ساکن کرد و برای هر یک منصبی در حکومت در نظر گرفت. او در زمان فتحعلی شاه نیز در منصب خود بود تا اینکه پس از مدتی اطرافیان شاه دست به کودتا زدند و موجبات بدبینی ایشان نسبت به حاج ابراهیم خان را فراهم کردند. فتحعلی شاه تحت تاثیر اطرافیان خود دستور قتل حاج ابراهیم خان کلانتر و همه افراد خانواده‌اش را داد. کلانتر پسری به نام علی اکبر داشت که به دلیل داشتن بیماری سل کشته نشد و بعدها نیز بیماری او به طرز معجزه‌آسایی بهبود یافت.

در سفر فتحعلی‌شاه به شیراز، علی اکبر با او دیدار می‌کند و ماجرای براندازی حکومت زندها و قتل عام کردن خانواده‌اش را به او یادآور می‌شود. شاه که از کردار خود تا حدودی پشیمان بود به او لقب قوام‌الملک را داد و به این ترتیب وی با نام کامل "علی اکبر خان قوام الملک‌اول" والی شیراز شد.

خانه قوام چگونه ساخته شد؟

پس از مرگ قوام‌الملک اول، پسرش، علی محمد خان قوام‌الملک دوم، ساخت بنایی به نام خانه قوام‌الملک را در شهر آغاز کرد؛ اما عمرش به پایان ساخت آن کفاف نداد و پسر او، محمد رضا خان قوام‌الملک سوم، در حدود سال 1261 خورشیدی ادامه راه را رفت. محمد رضا خان در آن دوره با حسین قلی خان نظام‌السلطنه، والی فارس، دعواهای خونینی داشت. او از محمد تقی میرزا کن الدوله برادر ناصرالدین‌شاه چوب خورد و مدت‌ها در تهران و دیگر شهرها در حال تبعید و سرگردانی به سر برد. اندرونیِ قوام یا خانه قوام اثری از این دوران نه چندان خوش است که در گذشته حمام گچینه و سه خانه در اطرافش نیز وجود داشت ولی امروزه همه آن‌ها جدا شده‌اند.

در آن روزها ساختمان نارنجستان با مساحت حدود 940 متر مربع شامل دو قسمت شمالی و جنوبی بود و در زمینی به مساحت 3500 متر قرار داشت. در حدود 2560 متر محوطه‌سازی برای این باغ صورت گرفت. در کتاب آثار عجم از فرصت‌الدوله شیرازی از نویسندگان دوره قاجار این باغ این‌گونه وصف شده است:

باغ قوام در محله بالا کفت، بنیاد آن را مرحوم میرزا علی محمد خان قوام الملک نهاده و جناب قوام الملک حالیه به اتمام رسانیده، این باغ محل جلوس و حکم معزی الیه است. در سمت شرقی آن تالاری است شاهانه، در دو جنب آن دو راهرو و در جنب آن‌ها دو ارسی پنج دهنه ملوکانه و در دو جنب آن‌ها دو ایوان، تمام عمارات مذکور به آینه‌های خرد و کلان با آیین است و منقش و نگار الوان با تزیین و در هر یک از سمت جنوب و شمالش بیست و یک طاق نماست و طرف آن دو ایوان و دیگر اتاق‌هاست. حوضی دریاچه مانند دارد که از آب زلال مالامال است و باغچه‌هایش از اشجار نارنج و ریاحین جنت چون کوکب رخشان فروزان.

در دوره قاجاریه باغ قوام و عمارت آن "بیرونی" خوانده می‌شد و انجام امور تجاری و برگزاری تشریفات و جشن‌ها و استراحت و پذیرایی از میهمانان در آن صورت می‌گرفت. خانه زینت‌الملک نیز که امروزه در غرب مجموعه قرار دارد محل سکونت خانواده قوام بود و به همین جهت "اندرونی" خوانده می‌شد. بین بیرونی و اندرونی یک کوچه فاصله بود و این دو فضا از طریق یک تونل زیرزمینی به هم مربوط می‌شدند. از ویژگی‌های این مجموعه عمود بودن محور بیرونی و اندرونی آن بر یکدیگر بود.

خانه زینت‌الملک به دلیل سکونت خانم زینت‌الملک قوامی به این نام مشهور شد. خانم زینت‌الملک قوامی دختر حبیب‌الله خان، قوام‌الملک چهارم و خواهر ابراهیم خان‏ قوام، قوام‌الملک پنجم بود و شوهرش فروغ‌‏الملک نام داشت. پس از مرگ زینت‌الملک خانه به عبدالله خان قوامی رسید که این بنای تاریخی نفیس را برای برپایی یک موزه فروخت. امروزه خانه زینت الملک در چند قدمی باغ نارنجستان قرار دارد و موزه مشاهیر در آن برپاست.

آنچه با عنوان نارنجستان قوام می‌شناسیم، در واقع همان بیرونیِ خانه قوام بوده که از زیرزمین به اندرونی قوام راه پیدا می‌کرده است و از آن برای کارهای دیوانی، اداری و پذیرایی از مهمانان بهره می‌بردند.

به دنبال تاریخ ساخت بنا در کتیبه ها

می‌توان گفت که این باغ بین سال‌های ۱۲۵۷ تا ۱۲۶۷ خورشیدی مقارن با حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار ساخته شد و گسترش یافت. البته تاریخ ساخت این بنا آن قدرها هم دقیق نیست چرا که تنها یک کتیبه در کل این مجموعه وجود دارد که بر روی آن نوشته شده است: "چاکر درگاه ابوالقاسم شیرازی به تاریخ ۱۳۰۲ ه. ق". این کتیبه در اتاق آینه‌کاری قسمت غربی نوشته شده است و به این دلیل که معمولا آینه‌کاری را در آخر انجام می‌دهد می‌توان این تاریخ را نشان‌دهنده پایان ساخت بنا دانست. در یکی از اتاق‌ها هم روی گچ‌کاری‌ها تاریخ ۱۲۹۸ هجری قمری به چشم می‌خورد که پایان کار گچ‌بری را نشان می‌دهد. این بدان معناست که آینه‌کاری 4 سال طول کشیده است و بنابراین می‌توان اوایل ۱۲۹۰ هجری قمری را شروع ساخت بنا تلقی کرد.

سرنوشت خانه قوام پس از دوره قاجار

خانه قوام یک منزل شخصی بود که پس از محمدرضا خان قوام‌الملک سوم به پسر ایشان حبیب‌الله خان قوام‌الملک چهارم رسید. پس از مرگ قوام‌الملک چهارم و تقسیم اموال وی، نارنجستان قوام در زمره املاک پسر ایشان، ابراهیم خان قوام‌الملک پنجم، قرار گرفت. این امر همزمان با دوره رضاخان رخ داد؛ یعنی دوره‌ای که پهلوی اول تمامی القاب و اسامی را از نام اشخاص برداشت.

بعدها باغ قوام به دلیل وفور درختان نارنج در آن به نارنجستان قوام مشهور شد و در زمره زیباترین و ارزشمندترین آثار دوره قاجاریه قرار گرفت. ابراهیم قوام تغییراتی در ساختمان‌های باغ انجام داد و در سال 1345 خورشیدی آن را برای فعالیت‌های هنری و فرهنگی به دانشگاه شیراز اهدا کرد.

ابراهیم قوام در سال 1348 از دنیا رفت و پرونده سیاسی این خاندان برای همیشه بسته شد؛ اما یادگاری ارزشمند از آن‌ها بر جای ماند. این باغ ارزشمند از طرف ابراهیم‌خان به نوه‌اش شهرام رسید و شهرام قوام آن را به موسسه آسیایی دانشگاه پهلوی (شیراز) بخشید. دانشگاه شیراز این باغ را بین سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۸ در اختیار موسسه آسیایی به سرپرستی آرتور آبراهام پوپ، ایران‌شناس معروف آمریکایی گذاشت. این موسسه با استفاده از کمک‌های بخش فرهنگی سازمان برنامه و منابع دیگر از جمله فرح پهلوی تعمیرات مفصلی را در آن صورت داد و هنرمندان و صنعتگران شیرازی و اصفهانی و تهرانی دست در دست هم دادند تا این بنا را به بهترین شکل مرمت کنند. هم اکنون در کتابخانه این مرکز مجموعه کتاب‌های اهدایی پروفسور پوپ به دانشگاه شیراز آن دوران را در ذهن تداعی می‌کند.

در جریان انقلاب، صدماتی به بنای باغ وارد شد و ایوان قسمت شرقی آن آتش گرفت و از میان رفت، به طوری که مرمت آن ممکن نبود. بعد از انقلاب همزمان با جنگ تحمیلی، خانواده‌های جنگ زده در بنای این باغ ساکن شدند و البته این امر نیز صدماتی را به این سازه وارد کرد. از جمله تخریب‌ها می توان به از میان رفتن جای میخ‌های داخل اتاق‌ها و کندن آینه کاری‌های دیوارها برای برداشتن عکس‌ها اشاره کرد.

انتهای پیام/