به گزارش خبرنگار اجتماعی ایسکانیوز، ایران منطقه‌ای خشک و نیمه خشک است که قدمتی به بلندای تاریخ دارد و مردمی که سالیان سال در این سرزمین زندگی کرده‌اند، قدر آب را خوب می‌دانند و از دیرباز ابتکارات متعددی در حفظ آن داشته‌اند. مردم این نقطه از دنیا یاد گرفته‌اند که چطور در دل کویر کشاورزی کنند و همکاری شگفت‌انگیزشان با طبیعت حتی الگوی جهانیان شود. ساخت قنات، آب انبار، مادی‌ها و برکه‌ها ابتکارات ایرانیان بود که امروزه اثری از آنها باقی نمانده است.
بیشتر بخوانید
نقش توسعه بی‌رویه مزارع برنج در خشک شدن تالاب‌ها / محیطزیست ایران تشنه است
آب انبارها ایده‌ای برای حفظ آب در مناطق خشک
به دلیل خشکی آب و هوای بخش عمده‌ای از کشور ایران و ریزش کم باران در بیش از ۶ ماه از سال در اکثر نقاط و در نتیجه فصلی بودن آب رودخانه‌ها و دسترسی کم به آب، از دیرباز تمهیدات گوناگونی جهت تأمین آب شیرین در فصول خشک سال اندیشیده می‌شده‌است. احداث بند، قنات و آب‌انبار از این جمله‌اند.
آب‌انبار یا برکه، حوض یا استخر سرپوشیده‌ای بود که برای ذخیره آب معمولاً در زیرزمین ساخته می‌شد. در مناطق کم‌آب و کویری آب‌انبار را از آب باران یا جویبارهای فصلی پر می‌کردند. همان‌گونه که از نام آب‌انبار مشخص است، این سازه به منظور ذخیره آب در فصول پرآب و استفاده از آن در بقیه ایام سال ساخته می‌شد.
آب‌انبار یکی از عناصر شاخص در سکونت‌گاه‌های کویری از جمله مناطق یزد، کرمان، میناب، لار، کاشان و جنوب استان فارس و هرمزگان بود. در استان‌های مختلف ایران همچون در استان فارس در حال حاضر تعدادی از آب‌انبارها هنوز مورد استفاده قرار می‌گیرند.
در سراسر راه‌های کویری ایران، آب‌انبارها قابل مشاهده‌اند برخی از آنها که در شهرهای خشک و کم‌آب ساخته شده، اثری بسیار زیبا و از نگاه معماری شایان توجه است. آب‌انبارها در گذشته به منظور ذخیرهٔ آب شرب و غیرشرب در فصول خشک و کم‌باران مورد استفاده قرار گرفته‌است.
قنات‌ها ابتکار مردم کویرنشین
قنات یا کاریز راه‌آب یا کانالی است که در زیرِ زمین حفر شده، تا آب در آن برای رسیدن به سطح زمین جریان پیدا کند. این جوی یا کانال در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته‌چاه‌هایی است که از مادرچاه سرچشمه می‌گیرد. مادرچاه‌ها معمولاً یک چشمهٔ زیرزمینی هستند. قنات‌ها به‌منظور هدایت آب و مدیریّت آن برای کشاورزی و سایر مصارف به کار گرفته می‌شدند. این کانال قنات ممکن است تا رسیدن به سطح زمین چندین کیلومتر طول داشته باشد و به محل خروجیِ آب دهانهٔ کاریز یا سر قنات یا دهن فره می‌گویند. قنات اولین بار به دست ایرانیان احداث شد.
قنات یکی از عمده‌ترین منابع تأمین آب به‌شمار می‌رفته و همین کاریزها بودند که ظرفیت آبدهی به مزارع بیش از ۶۰ هزار روستای ایران را داشتند. . با ورود فناوری جدید، چاه‌های عمیق جانشین قنات شدند و استفاده از موتور پمپ به تدریج رایج شد و تمامی مناطق ایران را دربر گرفت. احداث چاه‌های عمیق بدون برنامه‌ریزی خود باعث خشک شدن ۹۰ درصد از قنوات شد، به گونه‌ای که احیای آنها امکان‌پذیر نیست زیرا حفر چاه‌های عمیق سطح آب را به میزان زیاد پایین برده است.
فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره پنج قبل از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران گسترش پیدا کرد و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره‌های طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمی‌شود به کشاورزی بپردازند. این قنات‌ها به تدریج در مناطق دیگر دنیا رایج شدند و اکنون قنات‌های زیادی از چین تا مراکش و حتی در قاره آمریکا وجود دارند.
مادی‌های اصفهان و خلاقیت‌های شیخ بهایی
در زمان صفویه بر اثر رشد جمعیت و توسعه شهر و نیاز بیش از پیش به آب، برای تقسیم آب زاینده رود از وجود دانشمند معروف شیخ بهایی استفاده کردند.
اسماعیل کهرم کارشناس محیط زیست کارشناس محیط زیست در گفت‌وگو با ایسکانیوز با اشاره به نقش مادی‌ها در حفظ آب اصفهان گفت: برای نجات تالاب‌ها باید مانند پدرانمان با این سرزمین رفتار کنیم. گذشتگان ما براساس توان منطقه برنامه‌ریزی می‌کردند. برای مثال در اصفهان نقاطی به نام مادی وجود داشت که با کمک آنها آب زاینده رود در محلات گردش پیدا کرده و این آب را حفظ می‌کرد. مادی از ابتکارات شیخ بهایی بود و می‌توانست آب را حفظ کند.
مادی‌ها یا کانال‌هایی که آب زاینده رود را در کل شهر پخش می‌کرد، علاوه بر حفظ آب در گردش باعث تراکم درختان شده و نقش چشمگیری در تلطیف هوای شهر داشته و با وزیدن نسیم خنک و ملایمی که حاصل وجود آب و درختان است، هوای بسیار لطیف و مفرحی را برای اصفهان به ارمغان می‌آورد.
بافت آبرفتی زمین‌های حاشیه رودخانه زاینده رود به گونه‌ای است که همواره تبادل هیدرولیکی میان این زمین‌ها و رودخانه وجود دارد. در محدوده ای که شهر اصفهان واقع شده، تأثیر این تبادل هیدرولیکی در زمین‌های شمالی رودخانه مشهودتر است. با افزایش یا کاهش آب رودخانه سفره‌های آب زیرزمینی افزایش یا کاهش پیدا می‌کند، یا به عبارت دیگر سطح آب زیرزمینی بالا یا پائین خواهد رفت.
مادی‌ها با انتقال آب به فواصل دورتر در زمین‌ها و دشت‌های حاشیه رودخانه همواره موجب تقویت سفره‌های آب و افزایش سطح آب‌های زیرزمینی می‌شدند.چراکه در طول مسیر مادی و نیز پس از تقسیم مادی به جوی‌های متعدد، آب در زمین فرو رفته و سفره آب زیرزمینی را تقویت می‌کرد. با تقویت و بالا آمدن سطح آب زیرزمینی چاه های آب شهر که محلّ تأمین آب خانه‌ها و اهالی شهر بود، پرآب می‌شد. با متروکه شدنِ مادی‌ها و جوی‌های منشعب از آنها دیگر آن تقویت سفره‌های آب زیرزمینی رخ نمی‌دهد و به تدریج سطح آب‌های زیرزمینی پائین خواهد رفت و نتیجه آن کم آب شدن و خشک شدنِ چاه‌هایی است که هنوز فعال هستند و برای آبیاری فضاهای سبز و پارک‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرند.
کویر لوت و کشت دیم
یکی از ابتکارات جالب دیگری که کویرنشین‌ها به کار می‌بردند کاشت هندوانه به صورت دیم بود. بهمن ایزدی کویرشناس در گفت‌وگو با ایسکانیوز درپاسخ به این سوال که چطور مردمان ساکن گرمترین نقطه ایران پرآب‌ترین محصول را به صورت دیم می‌کاشتند، گفت: نیاکان ما سالها با ایجاد الگوی کاشتی که مبتنی بر آب نباشد توانسته‌اند هوشمندانه در مناطق خشک زندگی کنند. در حقیقت ظرفیت آب و خاک را آنالیز کردند و کشاورزی ی انجام دادند که به آب چندانی نیاز ندارد.
وی افزود: بیابان لوت گرمترین و خشک‌ترین بیابان جهان است و بیشترین دمای سطح زمین در این نقطه قرار دارد، دقیقاً در ۷۰ کیلومتری شمال شرق مرکز گرمترین نقطه زمین که ما ۱۶ سال روی آن مطالعه کرده‌ایم آبادی‌هایی وجود دارد که کشت دیم سیلابی انجام می‌دهند. آن هم در منطقه‌ای که ریزش نزولات جوی در حالت بسیار خوشبینانه ۵۰ میلیمتر است.
ایزدی توضیح داد: این مردم هوشمندانه آب باران را در دشت‌های فراخی که در مسیر مسیل ها هستند، با ایجاد سد خاکی که به آن بند می گویند نگه می‌دارند و آن منطقه به تالاب تبدیل می‌شود و با نفوذ آب به سفرهای زیر زمینی در واقع آبخوان‌داری می‌کنند.
وی ادامه داد: یعنی نه تنها از زمین آبی برداشت نمی‌کنند و چاهی نمیزنند بلکه با ایجاد سد خاکی بند سار حصارهایی در اطراف حوزه بند سار می‌سازند که از پیش روی تپه‌های ماسه بادی سرگردان جلوگیری می‌کنند و در واقع مانع پیشروی بیابان می شوند. و آب موجود در بند سار به مرور زمان در لایه‌های زیرین زمین رسوخ کرده و سفره‌های آب زیرزمینی را غنی می‌کنند.
ایزدی بیان کرد: بعد از فروردین دمای محیط افزایش پیدا می‌کند و آب کم عمق مانده در حوضه تالاب خشک می‌شود و پس از آن بومیان با کشت هندوانه دیم که پرآب‌برترین محصول است در اراضی مرطوب زیر سطحی بدون اینکه حتی یک قطره آب به آن بدهند مرغوب‌ترین محصول که خاصیت دارویی نیز دارد، برداشت می‌کنند. با نگاهی به روش حفاظت و بهره‌برداری پیشینانمان از منابع آب و خاک و مقایسه آن به روش نابخردانه کنونی بهره‌وری از منابع پایه در واقع ما به پشتوانه غنی فرهنگی و میراث علمی خود پشت پا زده‌ایم و یادمان رفته در این سالها چطور در این سرزمین شکوهمندانه و با امیدواری زندگی کرده‌ایم.
سازه‌های آبی شوشتر شاهکار مهندسی ایران باستان
نمی‌توان از ابتکارات ایرانیان در حفظ آب صحبت کرد و از سازه‌های آبی شوشتر یاد نکرد. سازه‌های آبی شوشتر، سیستم آبیاری بزرگی است که قدمت آن به دوران هخامنشیان و ساسانیان باز می‌گردد. این سازه متشکل از پل‌ها، بندها، آبشار، کانال‌ها و تونل‌های بزرگی است که به‌صورت منظمی با همدیگر در ارتباط هستند و نقش هدایت کردن آب را دارند. این مجموعه که با هدف استفاده هر چه بیشتر از آب ایجاد شده، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و هرساله پذیرای گردشگران بسیاری از داخل و خارج کشور است.
این سازه با چنان مهندسی دقیقی ساخته شده بود که می‌توانست ۴۵ آسیاب بزرگ را بچرخاند بدون اینکه به محیط زیست آسیب بزند.
به گزارش ایسکانیوز، توجه به توان محیط زیست، همسو شدن با ویژگی‌های طبیعی منطقه، کشاورزی متناسب با آب و هوای هر منطقه و زیست مسالمت‌آمیز با طبیعت از ویژگی مردم ایران بود چراکه از دیرباز آموخته بودند که چطور در منطقه‌ای خشک و نیمه خشک کشاورزی کرده و زندگی کنند و در عین حال محیط زیست را هم تخریب نکنند. شاید امروز ما هم باید از گذشتگان خود درس بگیریم و محیط زیست را فدای توسعه بی‌رویه، کشاورزی غیراصولی و خارج از توان طبیعت و گسترش صنایع نکنیم. مدرن شدن با بهای نابودی محیط زیست، نتیجه‌ای جز نابودی ما نخواهد داشت.
انتهای پیام /
نظر شما