زهرا خسروی دستگردی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان به مناسبت فرا رسیدن شب یلدا در گفت‌وگو با خبرنگار استانی ایسکانیوز گفت: یلدا یعنی تولد خورشید و ما ازگذشته تاکنون، در ۳۰ آذر تولد خورشید را جشن می‌گیریم.

زیرا از این پس خورشید هر روز یک دقیقه بیشتر به زمین می‌تابد و این روند آنقدر ادامه می‌یابد تا در پایان اسفند به نوروز که در آن طول روز و شب با هم برابر می‌شوند، برسیم.

در ادامه گفت‌گو استاد دانشگاه آزاد اسلامی همدان با ایسکانیوز را درباره شب یلدا می‌خوانیم:

ایسکانیوز: از نظر ادبی و با توجه به اشعار و داستان های ایرانی، شب چله اصطلاح بهتر و درست‌تری است یا شب یلدا؟

باید بگویم که هر دو واژه، صحیح هستند و هر کدام، به یک جنبه‌ای از فلسفه این شب، اشاره دارند. اما بعد از اسلام، در ادبیات ما بیشتر از واژه شب چله استفاده شده است.

درگذشته، درگاه شماری موجود، یک تقویم چهل روزه داشتیم. به این معنا که در آن تقویم، ماه ها به جای اینکه ۳۰ روزه باشند، ۴۰ روزه بودند. و از طرفی، این جشن، پایان سال زراعی و شروع سال زمستانه را مطرح می کند. در نتیجه نام شب چله را برای آن انتخاب کرده بودند و هنوز هم از آن استفاده می‌شود.

و از طرفی، یلدا یعنی تولد. و ما از گذشته تاکنون، در ۳۰ آذر تولد خورشید را جشن میگیریم. زیرا از این پس خورشید هر روز یک دقیقه بیشتر به زمین می‌تابد و این روند آنقدر ادامه می‌یابد تا در پایان اسفند به نوروز که اعتدال بهاری نام دارد برسیم. دقیقا همان زمان از سال که طول روز و شب با هم برابر می‌شوند.

ایسکانیوز: گذشتگان ما به چه علت شروع طولانی‌تر شدن روزها نسبت به شب را جشن می گرفتند؟

همان طور که گفتم، شب یلدا، شبی است برای جشن گرفتن تولد و زایش خدای(نمادین) خورشید یا همان مهر. و با توجه به اینکه در تاریخ کشور ما، قشر کشاورز و دامدار بسیار پرجمعیت و گسترده بوده، طولانی بودن روز برایشان حائز اهمیت بوده است. زیرا هر چه خورشید بیشتر به زمین بتابد، زمین را برای رویش، منازل را برای گرما و انسان ها را برای فعالیت و شور و نشاط بیشتر و به دنبال آن، دست یابی به تمول مالی، آماده می‌کند.

به این دلیل، پدران ما در پایان سال زراعی، بعد از درو کردن محصولات و انجام کارها و رسیدن به سطح مالی مناسب، و به امید تابش بیشتر خورشید که منافع زیادی را با خود به دنبال دارد، این شب را جشن می گرفتند. با توجه به این مسائل، متوجه می‌شویم که جشن یلدا، جشن عوام بوده است.

ایسکانیوز: در ادبیات، درباره زمان و چگونگی پیدایش شب یلدا، چه صحبت‌هایی شده است؟

درباره زمان پیدایش آن، باید بگویم که یلدا بسیار قدیمی تر از نوروز است. به طوری که برآورد شده که قدمت نوروز ۴ یا ۵ هزار سال است. در حالیکه یلدا، قدمتی بیش از ۶ هزار سال دارد و اما درباره چگونگی پیدایش آن: قبل از اینکه ایرانی ها به اسلام ایمان بیاورند، پدران ما به وسیله زرتشت و آیین او، به یکتاپرستی روی آوردند. و گفتند خدای یگانه ای وجود دارد که اداره همه امور را در دست دارد و او را اهورامزدا نام نهادند. اهورا به معنای سرور و مزدا به معنای دانا. در مجموع یعنی خدایی که دانایی او بی‌نهایت می‌باشد.

و اما قبل از یکتا پرست شدن، ایرانیان نیز مثل سایر ملل متمدن جهان، برای مثال همانند یونانی‌ها و رومی‌ها، خدایان مختلفی را پرستش می‌کردند که حتی برای آنها جنسیت نیز تعیین کرده بودند. و به خدایانی که جنسیت مونث داشتند، ایزدبانو و به خدایان مذکر، ایزد می‌گفتند.

و اما خدایی که قبل از اهورامزدا، میان ایرانیان نقش پررنگ و موثری داشته و دقیقا جای اهورامزدا بوده، (خدای مهر یا میترا) نام داشته که جنسیتی مذکر داشته. نماد او سرخی آسمان در زمان طلوع خورشید(فلق) و غروب(شفق) بوده است. و پدران ما اعتقاد داشتند این دو زمان، لحظه ظهور خدای مهر هستند.

به خدای مهر یا همان میترا، چندین صفت و ویژگی را نسبت می‌دهند. برای مثال به او خدای عهد و پیمان نیز می‌گفتند. زیرا عقیده داشتند که یکی از وظایف او نظارت بر عهد و پیمان هایی است که به طور شفاهی میان زمینیان بسته می‌شده.

اما ویژگی بسیار مهم دیگری که به او نسبت می‌دادند این بود که خدای مهر، هوادارانش را در میدان جنگ همراهی می‌کند و نیروی مضاعفی به آن‌ها می‌دهد. به همین دلیل او را (خدای جنگ) نیز خطاب می‌کردند.

از آن جایی که جنگ همواره با کشت و کشتار و خون و خون ریزی و فعالیت پیوند دارد، این خدا، با رنگ قرمز ارتباط نزدیکی داشته و حالا که در شب یلدا، تولد این خدا را جشن می گیریم، باید به ویژگی های او و نشانه هایش توجه کنیم. به همین دلیل در این شب از میوه ها، تنقلات و تزئیناتی استفاده می کنیم که غالبا رنگ قرمز یا ترکیبی از قرمز و زرد که رنگ قهوه ای را می سازد، دارند و سمبل خدای مهر محسوب می شوند. مثل آجیل، هندوانه، کدو و یا انار که رنگ قرمز آن یادآور میترا و دانه های آن، نشانه آرزوی باروری و ازدیاد جمعیت و افزایش نعمت از طرف این خدا است.

ایسکانیوز: شب یلدا از چه قرنی به بعد بیشتر مورد توجه شاعران و ادیبان قرار گرفته است؟

از قرن ۵ به بعد، میزان توجه به شب یلدا در ادبیات افزایش یافته است. اما در مجموع هنوز هم میزان توجه به این شب با توجه به سابقه اسطوره-تاریخی که دارد، به اندازه کافی و رضایت بخش نیست.

ایسکانیوز: علت کم توجهی به این شب تا قبل از قرن ۵ چه بوده است؟

دو دلیل عمده می توانم برای آن بیاورم:

اول اینکه، شاعران بعد از اسلام، در واقع همان شاعرانی که ما در ادبیات امروز از آن ها یاد می‌کنیم، شاعران وابسطه به دربار بودند. زیرا این افراد نیز مثل سایر انسان ها برای گذران زندگی، باید مقرری دریافت می کردند و فقط اشراف زادگان و افراد حکومتی آنقدری تمکن مالی داشتند که بتوانند از هنرمندان به خاطر هنرشان حمایت مالی کنند. و شاعران نیز در ازای دریافت مقرری، درباره زندگی اشراف زادگان و حاکمان که یک زندگی تجملاتی بود، شعر می گفتند. در حالیکه شب یلدا جشنی برای عوام بوده، نه برای بزرگان. پس شاعران درباره این شب، آنچنان سخنی نمی‌گفتند.

و اما دلیل دوم این است که بعد از اسلام، دو نژاد بر ایران حاکم می شوند. یک قوم عرب‌ و دو قوم ترک‌ها که به عنوان مهاجم به ایران آمدند و کشور را فتح کرده و ساکن شدند. در حالیکه میترا خدای ایرانیان است و درباره ویژگی های ایرانی صحبت می‌کند. و طبیعی است که میترا که خدای ایرانی است، برای اقوام بیگانه که به فرهنگ ما اهمیتی نمی‌دهند، بی‌ارزش باشد. به همین خاطر در زمان آنها، صحبت چندانی درباره این شب نمی‌شده. حتی طی صحبت های کمی که بوده، عمدتا مسائل منفی مثل سرما و تاریکی را به این شب نسبت می‌دادند.

ایسکانیوز: در این شب، حافظ می خوانند و فال می‌گیرند. فلسفه این کار چیست و آیا فال گرفتن، اعتباری دارد؟

به طور کلی هر کسی که به ما توجه کند، مسلما این توجه را درک می کنیم و متقابلا این توجه را به فرد خواهیم کرد. و حافظ شاعری است که به مردم توجه ویژه ای کرده و در مورد احساسات، علایق، و روابط مردم سخن گفته. و مردم نیز علاقه خودشان را به او نشان داده اند و در مراسمات و جشن های مهم مثل نوروز و یلدا، اشعار او را می‌خوانند.

و اما اعتبار فال گرفتن: از دیدگاه فرهنگ ما، حافظ عارف است و ارتباط تنگاتنگی با خدا یا همان معشوق آسمانی داشته است و همین مسئله باعث می‌شود که بسیاری از مسائل معنوی به او الهام شود. و به همین دلیل به لسان الغیب شهرت یافته.

با توجه به این نکات، ایرانیان به این نتیجه رسیده اند که وقتی با خدا صحبتی دارند و یا از او سوالی می‌پرسند، خداوند به طور مستقیم با آن ها سخن نمی‌گوید ولی با حافظ صحبت کرده و ما می توانیم از لابه‌لای اشعار او، جواب سوالاتمان را پیدا کنیم.

اما باید توجه داشته باشیم که حافظ شاعری است متعلق به قرن هشتم هجری و در نتیجه حافظ خوانی و فال گرفتن، قدمت چندانی ندارد و یک سرگرمی جدید محسوب می‌شود.

ایسکانیوز: چند بیت شعر درباره یلدا می‌خوانید؟

نظر به روی تو هر بامداد نوروزی ست

شب فراق تو هر شب که هست یلدایی ست(سعدی)

شام هجران تو تشریف به هر جا ببرد

پس و پیش هزاران شب یلدا ببرد(وحشی بافقی)

دور است کاروان سحر زین جا

شمعی بباید این شب یلدا را(پروین اعتصامی)

شب یلدا شب بزم و سرور است

شبی طولانی و غم ها به دور است(سیما مهر آذر)

دوستان را تا به اقبال تو شب ها روز شد

روز های دشمنان تو شب یلدا شدند(ادیب صابر)

خبرنگار: نازنین مولایی

انتهای پیام/