به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز، ۲۵ آذر بیش از ۴۰ سال است که به نام «روز پژوهش» نامگذاری شده است. هم‌اکنون که کمتر از ۱۰ روز دیگر به روز پژوهش مانده است، ایسکانیوز قصد دارد جایگاه پژوهش در ایران را مورد بررسی قرار دهد.

جایگاه آموزش عالی و پژوهش در هر کشور، یکی از شاخص‌های کلیدی توسعه علمی، اقتصادی و اجتماعی آن محسوب می‌شود. یکی از معیارهای مهم برای سنجش ظرفیت پژوهشی کشورها، نسبت تعداد مقالات علمی به جمعیت است؛ شاخصی که نشان می‌دهد هر یک میلیون نفر در جامعه چه تعداد تولید علمی دارد و تا چه اندازه پژوهش در سطح ملی فراگیر و اثرگذار است. در این گزارش، به بررسی این شاخص برای ایران و مقایسه آن با پنج کشور برتر جهان در سال ۲۰۲۰ می‌پردازیم و نکات کلیدی مربوط به تحلیل جایگاه ایران در عرصه جهانی را ارائه می‌کنیم.

نسبت پژوهش به جمعیت: تعاریف و اهمیت

نسبت پژوهش به جمعیت (Publications per million inhabitants) به اختصار ppm نامیده می‌شود و از تقسیم کل تولیدات علمی یک کشور در یک سال بر جمعیت آن کشور به دست می‌آید. این شاخص چند مزیت دارد که شامل مقایسه میان کشورها با جمعیت متفاوت: کشورهایی با جمعیت زیاد، ممکن است تولید علمی بالایی داشته باشند اما ppm پایین‌تر باشد؛ برعکس، کشورهای کوچک با تولید متوسط می‌توانند نسبت بالایی داشته باشند.

همچنین سنجه‌ای برای سیاستگذاری علمی است. دولت‌ها و وزارتخانه‌های علوم می‌توانند با استفاده از این شاخص، نیازهای سرمایه‌گذاری پژوهشی، بودجه‌بندی و ارتقای کیفیت دانشگاه‌ها را تعیین کنند. به علاوه این نسبت می‌تواند ارزیابی سطح جهانی تولید علم را میسر کند. این نسبت کمک می‌کند تا کشورها در مقیاس جهانی رتبه‌بندی شوند و درک بهتری از جایگاه نسبی خود داشته باشند.

جایگاه ایران در سال ۲۰۲۰

بر اساس داده‌های منتشر شده، ایران در سال ۲۰۲۰ موفق به تولید ۸۶۳ مقاله به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت شده است.

این عدد نشان می‌دهد که ایران نسبت به جمعیت خود، میزان قابل توجهی تولید علمی دارد، اما در مقایسه با کشورهای پیشرفته از نظر «نسبت پژوهش به جمعیت» هنوز جایگاه چندان برتری ندارد. ایران در همان سال، به لحاظ کمّی در تولید مقاله رتبه‌های بالایی در منطقه خاورمیانه دارد، اما با کشورهایی مانند سوئیس، استرالیا یا سوئد که نسبت مقالات به جمعیت‌شان بیش از چهار هزار ppm است، فاصله قابل توجهی دارد.

پنج کشور برتر جهان بر اساس نسبت پژوهش به جمعیت در سال ۲۰۲۰

داده‌ها نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۰، پنج کشور با بالاترین نسبت پژوهش به جمعیت عبارتند از؛

مستندات یا publications در این جدول شامل انواع خروجی‌های علمی (مقاله، گزارش، کنفرانس و…) است که در آن منبع لحاظ شده‌اند، نه صرفاً مقالات با ضریب تأثیر بالا.

همان‌طور که دیده می‌شود، کشورهای دارای جمعیت کمتر مانند سوئیس و سوئد توانسته‌اند با تمرکز روی پژوهش‌های کیفیت‌محور و سرمایه‌گذاری مناسب در دانشگاه‌ها و مؤسسات پژوهشی، نسبت بسیار بالایی از تولید علمی به جمعیت داشته باشند. این موضوع نشان‌دهنده اهمیت سیاست‌گذاری هوشمندانه و تمرکز بر کیفیت پژوهش‌ها به جای صرفاً افزایش کمّیت است.

تحلیل جایگاه ایران در مقایسه با پنج کشور برتر

اگر نسبت ۸۶۳ ppm ایران را با کشورهایی که در جدول بالا مشاهده می‌کنیم مقایسه کنیم، تفاوت چشمگیر است. برای نمونه نسبت پژوهش ایران به جمعیت تقریباً یک‌ششم سوئیس است. از کشورهای اروپایی مانند بلژیک و سوئد نیز حدود یک‌سوم کمتر است. استرالیا و کانادا با جمعیت مشابه یا بیشتر نسبت به ایران، همچنان به دلیل سرمایه‌گذاری گسترده و سیاست‌های هدفمند پژوهشی، نسبت بالاتری دارند.

این مقایسه نشان می‌دهد که با وجود رشد کمی تولید علمی ایران در دهه گذشته، هنوز نرخ بهره‌وری پژوهش نسبت به جمعیت جای کار فراوان دارد و نیازمند سیاست‌های تقویت پژوهش، افزایش بودجه دانشگاه‌ها و تمرکز بر پژوهش‌های کاربردی و بین‌المللی است.

عوامل مؤثر بر پایین بودن نسبت پژوهش به جمعیت در ایران

چند عامل کلیدی می‌توانند باعث فاصله ایران با کشورهای برتر شوند که شامل توزیع نامتوازن بودجه پژوهشی است. در حالی که برخی دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی به منابع مناسب دسترسی دارند، بسیاری دیگر با کمبود بودجه و تجهیزات مواجه هستند. این موضوع باعث می‌شود که توان تولید مقاله و پژوهش در سطح کلان محدود شود.

تمرکز بر کمّیت به جای کیفیت یکی دیگر از عوامل موثر بر پایین بودن نسبت پژوهش به جمعیت در ایران است. رشد سریع کمی دانشگاه‌ها و افزایش تعداد دانشجویان تحصیلات تکمیلی، بدون تمرکز روی کیفیت، موجب شده است تولید مقاله زیاد باشد، اما تأثیرگذاری و ارجاع به این مقالات پایین باشد.

یکی دیگر از عوامل محدودیت‌های بین‌المللی است. محدودیت‌های تبادل علمی، تحریم‌ها و دسترسی محدود به منابع بین‌المللی، فرصت‌های همکاری و انتشار مقالات در ژورنال‌های معتبر را کاهش داده است.

همچنین کمبود پژوهش‌های کاربردی و بین رشته‌ای در بسیاری از دانشگاه‌ها پژوهش‌ها به صورت محدود و صرفاً تئوریک انجام می‌شود و ارتباط با صنعت و جامعه ضعیف است؛ این موضوع باعث می‌شود سهم واقعی پژوهش در توسعه اقتصادی کاهش یابد. جمعیت بالا هم یکی دیگر از عوامل موثر بر پایین بودن نسبت پژوهش به جمعیت در ایران است. جمعیت ایران بیش از ۸۵ میلیون نفر است. بنابراین حتی با تولید تعداد قابل توجهی مقاله، نسبت به جمعیت پایین‌تر از کشورهایی با جمعیت کمتر می‌شود.

ضرورت تمرکز بر نسبت پژوهش به جمعیت

نسبت پژوهش به جمعیت شاخصی حیاتی است زیرا تنها تولید مقالات کافی نیست؛ مهم این است که تولید علمی در مقایسه با جمعیت و ظرفیت کشور، معنادار و تأثیرگذار باشد. کشورهای موفق در این شاخص، علاوه بر سرمایه‌گذاری مستقیم در پژوهش، سیاست‌هایی را نیز اجرا کرده‌اند که شامل مواردی مانند تمرکز بر تحقیقات کاربردی و بین‌المللی: تولید پژوهش‌هایی که نه تنها در ژورنال‌ها منتشر شود بلکه برای جامعه و اقتصاد نیز ارزش داشته باشد، می‌شود.

ارتقای کیفیت استادان و پژوهشگران به این معنا که ارتقای اعضای هیئت علمی بر اساس کیفیت پژوهش و همکاری‌های بین‌المللی به جای صرفاً تعداد مقالات و پایش مداوم تولید علم و نسبت ppm: ایجاد سامانه‌های پایش که میزان تولید علمی کشور را نسبت به جمعیت و کشورهای دیگر نشان دهد و سیاست‌ها را اصلاح کند.

با تحلیل داده‌های سال ۲۰۲۰ می‌توان نتیجه گرفت که ایران در دهه گذشته رشد قابل توجهی در تولید علمی داشته است، اما جایگاه آن در نسبت پژوهش به جمعیت هنوز پایین‌تر از کشورهای توسعه‌یافته و متوسط اروپایی است. هوچنین فاصله ایران با پنج کشور برتر (سوئیس، استرالیا، سوئد، کانادا و بلژیک) نشان می‌دهد که باید تمرکز بیشتری روی کیفیت پژوهش، همکاری بین‌المللی، پژوهش‌های کاربردی و سرمایه‌گذاری هدفمند داشته باشد.

کارشناسان معتقدند که توجه به این شاخص می‌تواند به کاهش فاصله با کشورهای پیشرو کمک کند و نظام آموزش عالی را به سمت ماموریت‌گرایی و بهره‌وری بالاتر هدایت کند.

در نهایت، ایران با تولید بیش از ۸۶۳ مقاله به ازای هر یک میلیون نفر جمعیت در سال ۲۰۲۰ نشان داده است که ظرفیت علمی خوبی دارد، اما برای دستیابی به جایگاه واقعی در جهان، نیازمند سیاست‌های هدفمند، افزایش بودجه، همکاری‌های بین‌المللی و تمرکز بر پژوهش‌های با کیفیت بالا است.

انتهای پیام/