جیرفت که روزگاری به هندوستان ایران مشهور بود، حالا در میانهی بحرانی قرار گرفته که اگر راهحلی برای آن پیدا نشود، میتواند این منطقه را به بیابانی بیآبوعلف تبدیل کند. افت شدید سطح منابع زیرزمینی، خشکشدن چاهها و کاهش آبدهی رودخانهها، کشاورزی جیرفت را به لبهی پرتگاه کشانده است. سالها برداشت بیرویه آب برای کشتهای پرمصرف، حفر چاههای غیرمجاز و کاهش بارندگی، زمینهای حاصلخیز این منطقه را با تهدیدی جدی روبهرو کرده است.
طبق گزارش شرکت آب منطقهای کرمان، سطح آبهای زیرزمینی جیرفت در دههی گذشته بهطور میانگین سالانه ۱.۲ متر افت داشته است. در همین بازهی زمانی، بیش از ۵۰ درصد چاههای کشاورزی منطقه با کاهش شدید دبی مواجه شدهاند و این یعنی زنگ خطر برای یکی از مهمترین قطبهای کشاورزی کشور. از سوی دیگر، رودخانههای فصلی که روزگاری مزارع جیرفت را سیراب میکردند، حالا یا خشک شدهاند یا در بخشهای زیادی، فقط جریانی ضعیف و نامطمئن دارند.
بحران آب در جیرفت تنها یک مشکل زیستمحیطی نیست؛ این بحران به سرعت در حال تبدیل شدن به یک معضل اجتماعی و اقتصادی است. کشاورزی، که ستون فقرات معیشت بسیاری از خانوادههای جیرفتی را تشکیل میدهد، در معرض فروپاشی قرار گرفته است. کاهش عملکرد محصولات، افزایش هزینههای آبیاری، و نابودی زمینهای کشاورزی، خانوادهها را در تنگنای معیشتی قرار داده و بسیاری را به مهاجرت به شهرهای دیگر یا روی آوردن به مشاغل کاذب وادار کرده است.
بر اساس آمار اداره کل جهاد کشاورزی جنوب کرمان، طی سه سال اخیر، بیش از ۳۰ درصد از سطح زیرکشت سنتی در جیرفت کاهش یافته و در همین بازهی زمانی، میزان مهاجرت روستاییان به شهرها ۲۰ درصد افزایش داشته است. این ارقام به روشنی نشان میدهد که اگر چارهای فوری اندیشیده نشود، با فاجعهای انسانی روبهرو خواهیم شد؛ فاجعهای که نه فقط اقتصاد محلی، بلکه بافت اجتماعی منطقه را هم از هم خواهد پاشید.
شاید تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی بخشی از مشکل منابع آب جیرفت باشد، اما سهم بزرگی از این بحران نتیجهی مدیریت نادرست انسانی است. سالها الگوی کشت نادرست، توسعهی بیضابطهی باغهای مرکبات و خرما بدون در نظر گرفتن ظرفیت آبی منطقه، برداشت بیرویه از سفرههای زیرزمینی، و فقدان نظارت مؤثر بر حفر چاههای غیرمجاز، دلایل عمدهی بحرانی است که امروز با آن روبهرو هستیم.
بر اساس گزارش سازمان آب منطقهای کرمان، در حال حاضر در شهرستان جیرفت بیش از ۳۵۰۰ حلقه چاه مجاز و غیرمجاز فعال است که سالانه میلیاردها مترمکعب آب زیرزمینی را تخلیه میکنند. این در حالی است که میزان تغذیه طبیعی سفرههای زیرزمینی در این منطقه بسیار کمتر از میزان برداشت شده است. علاوه بر این، نبود برنامهی مؤثر برای جایگزینی کشتهای پرمصرف با گونههای کمآببر، وضعیت را به مرز فاجعه رسانده است. در حقیقت، این بحران، بیش از آنکه حاصل خشکسالی باشد، نتیجه سالها بیبرنامگی و بیتوجهی به هشدارهای کارشناسان است.
ادامه روند فعلی به معنای حرکت شتابان به سمت یک فروپاشی زیستمحیطی و اقتصادی در جیرفت خواهد بود. کاهش شدید منابع آب زیرزمینی در کنار افت کیفیت آب، به تدریج خاک حاصلخیز منطقه را به بیابان بدل خواهد کرد. افزایش فرونشست زمین که هماکنون نیز در برخی نقاط جیرفت گزارش شده، در سالهای آینده میتواند شدت بگیرد و علاوه بر نابودی زمینهای کشاورزی، خسارتهای جبرانناپذیری به زیرساختها وارد کند.
بر اساس گزارشهای رسمی، خطر فرونشست در برخی از دشتهای اطراف جیرفت به مرز هشدار رسیده و اگر برداشت بیرویه آب متوقف نشود، در کمتر از یک دهه، این مناطق ممکن است غیرقابل سکونت شوند. از طرفی، تداوم بحران آب، میتواند موجهای جدید مهاجرت، حاشیهنشینی و مشکلات اجتماعی، اقتصادی و حتی امنیتی را به همراه داشته باشد؛ مسائلی که هزینههای سنگینی را بر دوش استان و کشور خواهد گذاشت.
بحران آب در جیرفت نیازمند اقدامات فوری و استراتژیک است. اولین گام، کنترل و کاهش شدید برداشت آب از چاههای غیرمجاز و حتی مجاز است. با بهرهگیری از تکنولوژیهای جدید برای مدیریت منابع آب، نظیر سیستمهای آبیاری قطرهای و ذخیرهسازی آب باران، میتوان از هدررفت آب جلوگیری کرد. همچنین، بازسازی و حفاظت از منابع آب سطحی، نظیر احیای رودخانهها و تالابها، میتواند به تغذیه سفرههای زیرزمینی کمک کند.
دومین راهکار مهم، اصلاح الگوی کشت در جیرفت است. در حالی که خرما و مرکبات به عنوان محصولات اصلی در این منطقه شناخته میشوند، اما این محصولات به شدت به منابع آبی نیاز دارند. باید به سمت کشت محصولات کمآببر و مقاوم به خشکی حرکت کرد و از روشهای نوین کشت و کشاورزی دقیق بهره برد.
نهایتاً، آموزش کشاورزان و ارتقای سطح آگاهی عمومی نسبت به بحران آب، میتواند موجب تغییر رفتار در استفاده از منابع آبی شود. باید برنامههایی برای ترویج مدیریت پایدار آب در کشاورزی و ایجاد انگیزههای اقتصادی برای استفاده بهینه از منابع آبی اجرا شود.
اگر این اقدامات به درستی و با همکاری دولت، مردم و کشاورزان اجرا شوند، میتوانند آیندهای روشنتر برای جیرفت رقم بزنند و از فروپاشی کشاورزی در این منطقه جلوگیری کنند.
زهرا اسکندری کارشناسی اقتصاد و فعال رسانهای*
انتهای یادداشت/
نظر شما