انتخابات ریاست جمهوری 92 با پیروزی حسن روحانی به اتمام می رسد. شهریور سال 92 رئیس جمهور آمریکا باراک اوباما به حسن روحانی نامه ای می نویسد.و دو طرف در مکاتبات خود نسبت به از سرگیری مذاکرات هسته ای ابراز تمایل می کنند تا دوباره مذاکرات در سطح وزرای خارجه ادامه یابد.
مهرماه 92 روحانی و اوباما در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل و در حالی که رئیس جمهور ایران در راه بازگشت به تهران بود به مدت 15 دقیقه مکالمه تلفنی انجام می دهند ،اما چند ماه بعد دور جدید مذاکرات در ژنو آغاز و پس از اظهار امیدواری طرفین،قرار بر ادامه مذاکرات در ماه نوامبر گرفته شد.
در ادامه مذاکرات سال 92 آژانس بین المللی انرژی اتمی در گزارشی اعلام کرد ایران تمایل خود را برای شفاف سازی فعالیت های هسته ای و پاسخ به سوالات ابراز داشته است.با این حال تعهد ایران شامل توضیح و بازرسی از سایت پارچین نمی شود. مذاکرات همچنان با اختلالی که به دنبال مخالفت فرانسه ایجاد می کند، ادامه پیدا می کند.

توافق ژنو
آبان آن سال ایران و شش قدرت جهانی اعلام می کنند به توافقی اولیه دست یافته اند و مهلتی شش ماهه را برای دستیابی به توافق نهایی اعلام می کنند. بر این اساس ایران موظف به شفاف سازی در خصوص برنامه اتمی خود می شود و از آن طرف قدرت های جهانی تعهد می کنند در مدت زمان اجرای این توافقنامه تحریم های ایران را تعلیق کرده و اموال بلوکه شده این کشور را آزاد کنند.
26 خرداد 93 اما توافق ژنو نهایی می شود. در توافق ژنو تحریمهـای مرتبط به هسـته ای بـه شـکل جامـع لغو بشـود اما در بررسـی این سـند کـه نگاه میکنیـم. میبینیـم همیـن تحریمهـای هسـتهای، تحریمهـای غیراقتصـادی و غیرمالـی هسـتهای در اروپـا باقـی میمانـد. تحریمهـای غیراقتصادی مالـی ثانویه هسـتهای در آمریکا باقی میمانـد. کلیـه تحریمهـای اولیـه آمریـکا باقی میمانـد. کلیه تحریمهـای ایالتـی باقـی میمانـد. تحریمهـای شـورای امنیت هـم آنهایـی که تسـلیحاتی موشـکی و اشـاعهای اسـت باقی میمانـد. مباحـث مربوط به اقتصادی هم لغو مشـروط میشـود.اینر طبق این توافق 28 تعهد به طرف غربی می دهد.

مذاکرات لوزان و بیانیه سوئیس
پانزدهمین دور از گفت وگوهای هسته ای و آخرین دور مذاکرات در سال 1393، بیست و چهارم تا بیست و نهم اسفندماه در شهر لوزان سوییس برگزار شد. در این نشست 6روزه افزون بر رایزنی های فشرده میان مقام های ایران و آمریکا، دیدارهایی نیز میان مقام های کشورمان با اعضای گروه 1+5 صورت گرفت اما تفاهم و چارچوب مشترکی که 2 طرف درپی دستیابی به آن بودند در این نشست حاصل نشد.
نخستین نشست در سال 1394 خورشیدی و همچنین شانزدهمین دور از گفت وگوهای هسته ای میان ایران و 1+5 که از چهارشنبه شب، پنجم فروردین (بیست و پنجم مارس) آغاز شده بود، شامگاه سیزدهم فروردین به انتشار بیانیه ای مشترک با عنوان «بیانیه سوییس» انجامید؛ بیانیه ای که نشان می داد ایران و غرب به تفاهم کلی و مجموعه ای از راه حل ها دست یافته اند و در سه ماه باقی مانده از ضرب الاجل باید در جزییات فنی و حقوقی به نتیجه برسند.

ر بیانیه لوزان، طرفین جمهوری اسلامی ایران و گروه 5+1، چارچوبی را برای انجام مذاکراتی که هم اکنون در حال انجام است- نوشته و در یک نشست مطبوعاتی بین المللی قرائت کردند. اما مسئولان آمریکایی بدون توجه به متن منتشره مرضی الطرفین، فهرستی از عناوین را به مثابه تعهدهای جمهوری اسلامی ایران و آمریکا منتشر کردند که با عنوان «فکت شیت آمریکایی» شناخته می شود. این متن، حاوی عناوین غیرقابل قبولی از تعلیق، تعطیلی و تضییق برای رشد علم و صنعت هسته‌ای در ایران است که برخی 15 سال، برخی 25 سال و برخی الی الابد ادامه خواهند داشت. البته تیم مذاکره کننده ایرانی نسبت به انتشار این متن، به آمریکایی‌ها اعتراض می‌کند. ظریف و صالحی جهت تبیین این بیانیه در مجلس حضور پیدا می کنند.صالحی در ان روز با اشاره به بیانیه لوزان و با خوردن قسم جلاله بیان کرد که در مسائل فنی هسته ای عقب نمی مانیم و پیشرفت متوقف نمی شود.ظریف نیز در ان روز با بیان اینکه هنگامی که قطعنامه های شورای امنیت و سازمان ملل لغو شود تاکیید کرد که تحریم های آمریکا زان پس کاغذ پاره خواهد بود.وزارت خارجه ایران از انتشار فکت شیت خود داری میکند که با اعتراض دانشجویان و محافل علمی روبرو می شود.حسن روحانی مدتی بعد دز کنفرانس خبری می گیود چیزی را امضا نکردیم که آن را منتشر کنیم.اما بررسی فکت شیت امریکایی با متن برجام نشان مید هد که بسیاری از موارد پذیرفته شده در برجام عیننا همان موارد ذکر شده در فکت شیت آمریکایی است.این بررسیتوسط موسسه Bipartisan Policy تهیه شده است، مفاد برجام با متن فکت شیت آمریکا در توافق لوزان مقایسه و مواضع کنگره و رئیس جمهور آمریکا نیز نسبت به هر کدام از مفاد ذکر شده است .

همچنین برسی های کارشناسان و نمایندگان مجلس نشان داد که برخی از خطوط قرمز نظام در این بیانیه عبور شده است.

اقدام مشترک یا برجام
در نهایت تیرماه امسال برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام یا Joint Comprehensive Plan of Action در راستای توافق جامع بر سر برنامه هسته‌ای ایران و بدنبال تفاهم هسته‌ای لوزان، در ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵) در وین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ (شامل چین، فرانسه، روسیه، پادشاهی متحد بریتانیا، ایالات متحده امریکا و آلمان) منعقد شد. بیانیه گروه 1+5 و ایران توسط موگرینی و ظریف قرائت شده تا رسما آغاز اجرای برجام کلید بخورد.حسن روحانی در نامه ای به رهبری از پایان مذارات و رسیدن به توافق با توجه کامل به رهنمود های آن رهبر فرزانه خبر داد. رهبری نیز در نامه ای با تشکر از زحمات تیم مذاکره کننده پذیرفتن برجام را مشروط به 9 بند کردند.بعد از دو ماه کش و قوس سرانجام دولت برجام را جهت تصویب به مجلس برد و کمسیون ویژه برجام در این زمینه تشکیل شد.در نهاستی بیانیه کمسیون برجام چنین شد: ملاحظات حقوقی برجام و قطعنامه
1. ادبیات برجام و قطعنامه

شفاف سازی کامل صورت گرفته و اراده طرفین بدون هیچ گونه کم و کاستی در متون مورد توافق آورده شود و دوما راه های گوناگون را برای برداشت های متفاوت و در نهایت راه را برای ایجاد اختلاف به بهانه عدم التزام به رعایت مفاد مورد توافق توسط اطراف توافقنامه ببندد. همچنین در رابطه با تعلیق تحریم های آمریکا و لغو نشدن آنها در این مرحله باید گفت، تعلیق، «ساختار تحریم ها» را حفظ می کند و در سند برجام، صرفا قرار شده است دولت آمریکا درچارچوب اختیارات موجود، موانع ناشی از قوانین و ساز و کارهای موجودی را که مانع انتفاع ایران از تعلیق تحریم ها می شوند را در حد توان مرتفع نماید، ‌اما تعهد قطعی داده نشده است.

2. پذیرش اختیاری پروتکل الحاقی

با توجه به مصوبه مجلس مبنی بر الزام دولت بر حفظ دستاوردهای هسته ای و مصوبه منع دولت از اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی ، یکی از مهمترین ملاحظات حقوقی که وجود دارد نادیده گرفته شدن این مصوبات و تن دادن به نظارت های آژانس بر اساس اجرای اختیاری پروتکل می باشد.

3. احاله لغو تحریم ها به سایر قوانین داخلی کشورها

یکی دیگر از تناقضات حقوقی برجام عدم شکل گیری تحریم های جدید مشروط بر مغایر نبودن با سایر قوانین موجود در کشورهای غربی می باشد. به عنوان مهمترین مصداق می توان به قوانین کنگره آمریکا اشاره نمود که علاوه بر اینکه می تواند توافق نامه موجود را بی اثر نماید، با تصویب قوانین گوناگون می تواند موجبات اعمال تحریم های جدید را فراهم آورد.

ملاحظاتی برمحور تحریمهای اقتصادی برجام وانطباق آن باخطوط قرمز نظام

با توجه به لزوم بررسی انطباق سند برجام با خطوط قرمز تعریف شده نظام در شورایعالی امنیت ملی و مجلس شورای اسلامی، ملاحظاتی در رابطه با محور تحریم‌های اقتصادی برجام ارائه می‌شود.
مطابق خطوط قرمز نظام، رفع تحریم‌ها در سند برجام باید مبتنی بر چهار ویژگی زیر انجام شود:
1.تمامی تحریمهای اقتصادی با تاکید بر تحریم‌های بنکی و مالی باید در روز امضای توافق برداشته شود.
2.تحریم‌ها باید یکجا برداشته شود و نه به طور ناقص.
3. تحریمها باید لغو شود و نه تعلیق.
4. لغو تحریمها باید منوط به اجرای تعهدات ایران و راستی آزمایی آن از سوی آژانس نباشد.

جمع بندی ؛در سند برجام تمامی خطوط قرمز نظام در بخش تحریم‌ها نادیده گرفته شده است:

1- تحریمهای آمریکا و اروپا تعلیق میشود و نه لغو. لغو تحریمها بعد از 8 سال اجرای تعهدات ایران و اطمینان غرب از صلح آمیز بودن برنامه هسته ای انجام خواهد شد!

2- تعلیق تحریمهای فوق یکباره نیست. تحریم‌های آمریکا و اروپا در دو مقطع یعنی «اجرا» (احتمالا دیماه) و «انتقال» (8 سال بعد) کاهش می‌یابد.

تعلیق تحریمها حتی در مقطع «اجرا» یکباره نیست و باز تدریجی است و سکوت برجام در این زمینه مجوز تفسیر تدریجی بودن را داده است. طرف مقابل (وزیر خزانه داری و وزیر خارجه آمریکا) تاکید کردند تعلیق تحریمها در «مرحله اجرا» یکباره نیست و تدریجی خواهد بود.

3- تعلیق تحریمهای فوق منوط به اجرای تمامی تعهدات ایران (تعهدات موضوع پیوست یک برجام) و راستی آزمایی آن از سوی آژانس است. به عبارت دیگر ایران شروع کننده و ریسک پذیر است و هیچ یک از اقدامات ایران متناظر با اقدامات طرف مقابل نیست.

بررسی ابعاد و آثار بلند مدت فنی و دانش هسته ای برجام

خطوط قرمز نظام ج.ا.ایران در مقوله هسته ای

رهبری معظم انقلاب در ارتباط با نحوه تعامل تیم مذاکره با طرف مقابل در برهه های مختلف به اعلام مواضع پرداخته اند که موارد زیر از جمله آن هاست:

* حرکت علمی هسته ای به هیچ وجه نباید متوقف یا کند شود.

* مذاکره کنندگان ایرانی باید بر ادامه تحقیق و توسعه پافشاری کنند.

* کسی حق مداخله بر روی دستاوردهای هسته ای را ندارد.

* روابط آژانس بین المللی انرژی اتمی با ایران باید به صورت متعارف باشد.

* اجازه نمی دهیم از هیچیک از مراکز نظامی بازرسی صورت بگیرد

آثار بلند مدت( بعلت اختصار آثار کوتاه مدت و میان مدت بسیار بد فرجام را بعدا بیان خواهیم نمود.)

با توجه به نکات فوق الذکر، بدیهی است که در این چارچوب فقط می توان وقفه های کوتاه مدت را تحمل کرد. اما با نگاهی گذرا بر متن برجام، مشاهده می گردد که در بسیاری از موارد وقفه های نسبتا بلند مدت مورد توجه 1+5 قرار گرفته است که باید تاثیر آن ها بر برنامه کلان هسته ای کشور بررسی گردد. در کنار این تعطیلی نسبتا بلند مدت که برخلاف منویات رهبری معظم می باشد

نگرانی اصلی در ارتباط با مواردی است که زمان خاتمه ای برای آن ها لحاظ نشده است . این موارد عبارتند از:

1-سازگار با برنامه های خود، ایران برای راکتورهای قدرت و تحقیقاتی خود فقط بر راکتورهای آب سبک تکیه می نماید (بند 16 صفحه 25 ).

2-ایران قصد دارد تمام سوخت مصرف شده تمام راکتورهای قدرت و تحقیقاتی فعلی و آتی خود را به خارج از کشور منتقل نماید (بند 17 صفحه 25) .

3-ایران فقط برای راکتورهای آب سبک و راکتور اراک مجتمع سوخت تولید خواهد کرد(بند 13 صفحه 24).

4-به مدت 15 سال ایران درگیر هیچ فعالیت بازفراوری سوخت مصرف شده، یا تحقیق و توسعه بازفراوری سوخت مصرف شده و توسعه ، کسب و ساخت تاسیساتی که قادر به جدا سازی پلوتونیوم، اورانیوم و نپتونیوم باشد، نخواهد شد و پس از آن نیز تمایل به آن ها نخواهد داشت (بند های 18 ، 19 و 20 صفحه 25).

5- سازگار با طرح خود، ایران در پایان سال هشتم شروع به ساخت سانتریفوژهای مدل 6 و 8 با نرخ سالانه حداکثر 200 دستگاه برای رفع نیازهای غنی سازی و تحقیق و توسعه غنی سازی خواهد نمود ( بند 63 صفحه 37)

6- در خصوص فعالیت های هسته ای نظامی هیچ صحبتی به میان نیامده است

7- در خصوص فعالیت های هسته ای غیر نظامی، برنامه اعلامی از جامعیت لازم برخوردار نیست (ضمیمه 3 صفحه 135).

برخورد ویژه با ایران

همانگونه که در بالا ذکر شد، یکی از خطوط قرمز، رعایت متعارف بودن روابط آژانس با کشور است که متاسفانه در متن برجام خلاف آن آمده است:تمام اقدامات برجام فقط به منظور اجرای آن بین 1+5 و ایران می باشد و نباید به عنوان رویه برای سایر کشورها یا ... در نظر گرفته شود (بند 11 ضمیمه )

راستی آزمایی

ایران به آژانس اجازه استفاده از دستگاه اندازه گیری بر- خط غنی سازی و ... و همچنین تکنولوژی های جدید صحه گذاری شده و اثبات شده در راستای رویه های آژانس که در سطح بین المللی پذیرفته شدة است، می دهد. ایران جمع آوری خودکار داده های ثبت شده توسط وسایل اندازه گیری نصب شده آژانس و ارسال آنها به فضای کاری آژانس در هر سایت هسته ای را تسهیل خواهد نمود.

نتیجه گیری کلی

با توجه به مفاد برجام در خصوص محدودیت های مورد نظر بر برنامه هسته ای کشور، دورنمای قابل قبولی برای دستاوردهای علمی فنی هدفمند در راستای کسب اقتدار در حوزه هسته ای و رسیدن به خودکفایی در زمینه های بهره برداری صلح آمیز از انرژی هسته ای حتی در آینده بسیار دور متصور نمی باشد. در صورتی که ملاحظات سیاسی، اقتصادی، ... قبول توافق را قابل هضم نگرداند، با توجه به اینکه از نگاه علوم و فنون هسته ای و مرتبط با آن، دستاورد قابل توجهی حاصل نخواهد شد، صرفا از منظر فنی این توافق ظلمی در حق تلاشگران این عرصه و از دست دادن حقوق فعلی و آتی مردم خواهد بود.

مواضع دولتمردان را قبل و بعد از برجام

دولتمردان دولت یازدهم از روز اولی که سر کار آمدند و حتی شاید از زمان تبلیغات ریاست جمهوری، درباره تحریم‌ها و نقش آن در اقتصاد کشور مواضع متفاوتی گرفتند. اغلب این مواضع تا قبل از مذاکرات فعلی در وین و تهیه برجام بر این اساس بود که تحریم‌ها آثار زیاد و منفی‌ای بر اقتصاد کشور داشته است و حتی مشکلات آب کشور نیز به خاطر تحریم‌هاست، اما این مواضع به یکباره و پس از تهیه برجام به کلی تغییر کرد و نقش تحریم‌ها و آزادشدن پول‌های بلوکه شده به یک امر غیرمهم تبدیل شد که نمی‌تواند اقتصاد کشور را شکوفا کند.

واکنش های پسا برجامی اما به همن جا محدود نشد ،اولین واکنش منفی نسبت به تحولات برجام و تعهدات غربی ها را ولی الله سیف رئیس بانک مرکزی در فروردین 95 با بیان جمله"تقریبا هیچ چیزی اتفاقا نیافتده است" شروع کرد.بعد ها صالیح و ظریف نیز به تکرار حرف سیف در زمینه راوبط بین بانکی پرداختند تا آنجا که هر دو با بیان این مسئله که هیچ بانک بزرگ جهانی با ما کار نمی کنند نسبت به رفع تحریم های بانکی و مالی وعده داده شده در برجام را دچار تردید کرد.اما هنوز یک سال تا انخابات 96 مانده بود.دولت رحانی به برجام به عنوان تنها دستاورد خویش نیاز داشت این جملات دولتمردان با واکنش تند رئیس جمهور مواجه شد.فی المثل جناب روحانی در ئاسخ به سوال خبرنگاری مبنی بر اظهار نظر آقای دکتر صالحی در مورد مشکلات بانکی بیان کردن که ایشان رئیس سازمان انرژی اتمی هستند و از ایشان باید فقط در این حوزه های سوال کنید.به هر صورت انتخابات 96 رسید و دولت روحانی با بزک کردن فراوان برجام و ساختن تبلیغات عجیب و غریب و حتی دروغ در مورد این توافق، و با بیانیه های پی در پی دستگاه های دولتی در پاسخ به سایر کاندیدا ها پیرامون این توافق و با حمله به مخالفین با جملاتی چون چگونه شستن دست و صورتشان با آب و صابون! پیروز این انتخابات شد.

روی کار امدن ترامپ

در دی ماه 95 اتفاق دور از انتظار و عجیبی در رخ داد.دونالد ترامپ کاندیدای جمهوری خواهان علی رغم امید های دولتمردان و جریان اصلاح طلب به پیروزی دموکرات ها پیروز انتخبات شد.پیروزی دونالد ترامپ بدترین خبر ممکن برای برجام بود،چراکه او در تبلیغات ریاست جمهوری اش این توافق نامه را مزخرف و ناکافی خطاب کرده بودو و عده پاره کردن آن را داده بود.با موضع گیری های ترامپ پس از پیروزی کم کم مواضع دولتمردان ایران نیز عوض شد.روحانی در اولین واکنش به ترامپ بیان کرد که او تازه به دوران رسیده است و چیزی از سیاست نمی داند و بهتر است با بزرگان و عقلای مملکت خویش مشورت کند. او سپس در نوبت دیگری راهبرد برد-برد را به ترامپ یادآوری کردو به او گفت که در حال اشتباه کردن است و ضربه زدن به برجام نه به نفع انها است و نه به نفع ایران است.زمستان 96 زمستان برجام هم بود.آمریکا تهیدی هایش بیشتر شده بود و ضد ایرانی ترین چهره ها در دولت آمریکا منصوب می شدند.قیمت دلار به صورت سرسام آوری صعودی شده بودو مشکلات اقتصادی به جا مانده از دولت یازدهم نیز تشدید می شد. بهار 97 اما فشار ها و مواضع آمریکایی ها تشدید شد.دولت آمرکیا از اصلاح برجام و گفت و گو بر سر مسائل موشکی و منطقه ای ایران سخن می گفت.موضاعی که با واکنش های تند روحانی و ظریف مواجه شد وب بیان اینکه موارد دفاعی ایران قابل مذاکره نیست تاکیید کردند که برجام قابل اصلاح نیست و یا همه اش می ماند و یا هیچ چیز آن باقی نخواهد ماند.دولت روحانی اما،راهبرد دیگری را انتخاب کرده بود و آن ادامه همکاری برجام با اروپا بود اما مواضع بعدی سران اروپایی 5+1 و همصدایی آنها در تکرار مواضع غیر قابل قبول و غیر منطقی آناه در زمین ههای موشکیو منطقه ای ایران وخواسته های زیاده خواهانه آمریکا،نشان از شکست این راهبرد می داد.

وضع برای برجام به مراتب بدتر شده بود،کم کم واقعیت های پیش بینی شده در مورد برجام هویدا شد.سیف رئیس بانک مرکزی از روابط بین بانکی و عدم همکاری به اروپایی ها شکایت کدرو از آنها خواست به تعهدات خویش عمل کنند وبیان کرد که تنها بانک های ایرانی مقیم اروپا هستند که با ایران کار می کنند.ممحد جواد ظریف وزیر امور خارجه نیز با بیان اینکه آمریکا از ابتدا هم به تعهدات خویش عمل نکرد به ترامپ پیرامون ضربه زدن به توافق هسته ای هشدار داد.حسن روحانی نیز با بیان اینکه وضعیت روباط بانکی وخیم است تصریح کرد که ما با هواپیما و کشتی پول نقد می آوریم و کارگزارن بانک مرکزی با گونی بین صرافی ها پخش می کردند که چگونگی پخش این پول ودسترسی ها معلوم نبود.

خروج از برجام

سرانجام دونالد ترامپ در تاریخ 17 اردیبهشت ماه با تکرار مواضا خصمانه و تویهن آمیز علیه ملت ایران در یک کنفرانس خبری خبر خروج از برجام را اعلام کرد.رئیس جمهور کشورمان نیز با تقبیح این عمل ترامپ اعلام کرد که برجام پایدار خواهد بود و ما ظرف چند هفته آینده بررسی می کنیم که آیا شرکای دیگر موثر در توافق مایل به انجام تعهدات خویش هستند یا خیرو در این باره تصمیم لازم را خواهیم گرفت.

تجربه تاریخ برجام علاوه بر نشان دادن بطلان نظریه های چون تنش زدایی و تعامل با آمریکا نشان داد که مسئله هسته ای تنها بهانه ای جهت فشار غربی های به جمهوری اسلامی بوده است.مذاکرات 12 ساله ثابت کرد که غرب به هیچ عنوان قابل اعتماد نیست و بدون وجود منابع قدرت درونی و اتکا به توان داخلی و وجود اهرم های فشار لازم نباید با آنها وارد مذاکره و معامله شد. در باید مذاکرات با دقت کافی همراه با گرفتن تضمین های لازم همراه باشد در غیر این صورت چیزی جز خسارت محص نخواهد بود.