گروه فرهنگ و هنر ایسکانیوز- آیا تا به حال اندیشیده‌ایم که زبان، فقط ابزار گفت‌وگو نیست؟ زبان، بُن‌مایه‌ی هستی انسان است. هر کنش انسانی، چه در شکل واژه، چه در شکل نشانه و حرکت، در نهایت به زبان بازمی‌گردد. حتی آن هنگام که ساکتیم، حتی آن زمان که گمان می‌کنیم فقط "فکر می‌کنیم"، باز زبان است که در ذهن ما جاری‌ست. این همان حقیقتی‌ است که در کلام آقای توسلیان در ابتدای یکی از نشست‌های دفتر پاسداشت زبان فارسی بیان شد: «هستی بدون زبان امکان‌پذیر نیست.»

در جهانی که زبان انگلیسی با غلبه بر ساختارهای فکری، آموزشی و رسانه‌ای، نقشه فرهنگی ملل را بازترسیم می‌کند، سخن گفتن از زبان فارسی، نه یک دغدغه صرفاً ادبی، که یک مسئله‌ی تمدنی‌ست. به‌ویژه برای ملتی که ریشه در فرهنگ و زبانی دارد که در برابر صدها سال تهاجم زبانی، ایستاده مانده است.بر همین اساس است که دفتر پاسداشت زبان فارسی، خود را در خط مقدمِ صیانت از زبان، و از آن‌سو هویت، تعریف کرده است.

در این دفتر، زبان نه‌فقط به مثابه ابزار بیان، بلکه به‌مثابه هویت، قدرت و زیست فرهنگی تلقی می‌شود. و از همین منظر است که پروژه‌هایی چون «شاهنامه‌خوانی»، «زیبایی‌شناسی زبان فارسی» و «بیهقی‌خوانی» تعریف شده‌اند؛ پروژه‌هایی که هدف آن‌ها بازخوانی متون کهن فارسی، با تکیه بر ظرفیت‌های زبانی، ساختاری و هویتی این آثار است.

یکی از پروژه‌های جاری و مهم این دفتر، خوانش تحلیلی تاریخ بیهقی است. متنی که به‌درستی از آن به‌عنوان یکی از «ابرمتن‌های زبان فارسی» یاد می‌شود. تاریخ بیهقی، نوشته‌ی ابوالفضل بیهقی، نه‌فقط منبعی غنی از تاریخ قرن پنجم هجری، بلکه متنی ممتاز در نثر فارسی است. این متن پس از شاهنامه، در میان آثار سبک خراسانی، بسیار برجسته و متمایز است و در عین حال، ویژگی‌های روایی، لحن زنده، و زیبایی ساختاری آن، این متن را به یکی از گوهرهای نادر نثر فارسی بدل کرده است.

نگاه دفتر پاسداشت زبان فارسی، نگاهی "موضوع‌محور" است. یعنی انتخاب متن نه از روی میل شخصی یا علاقه ادبی، بلکه بر اساس نیاز فرهنگی جامعه صورت می‌گیرد. در مواجهه با بحران‌های هویتی یا زبانی، آنچه این دفتر بر آن تأکید دارد، بهره‌گیری از متونی است که زبان فارسی را در اوج خود نشان می‌دهند؛ متونی که در کنار فرم، حامل روایت و معنا هستند.

در همین مسیر، نشست‌های بیهقی‌خوانی با تدریس دکتر توکلی، با حضور طیف متنوعی از دانشجویان، علاقه‌مندان، و حتی متخصصان رشته‌های گوناگون برگزار می‌شود. کلاس‌ها رایگان، آزاد و بدون هیچ پیش‌نیازی است. هدف آن است که مخاطب، صرف‌نظر از سطح تحصیلات یا تخصص، بتواند با زبان فارسی در شکل کهن و فاخر آن آشتی کند.

یکی از نکات قابل توجه این کلاس‌ها، نگاه چندلایه به متن است: بیهقی فقط خوانده نمی‌شود، بلکه تحلیل می‌شود. استاد، از خلال جمله‌به‌جمله‌ی متن، به نکات نحوی، زیبایی‌شناسی، ساختاری و هویتی زبان فارسی اشاره می‌کند. گاه یک جلسه تمام، صرفِ تحلیل یک پاراگراف می‌شود، چراکه هر بند بیهقی، جهانی از ظرافت‌های زبانی در خود دارد.

برخلاف آنچه در دانشگاه‌ها معمول است که متون کلاسیک به صورت واحدهای اجباری و کلیشه‌ای آموزش داده می‌شوند، در این دوره‌ها، انتخاب متن و شیوه تحلیل آن، با دقت و بر اساس تجربه صورت گرفته است. مخاطب اینجا نه با اجبار، که با اشتیاق می‌آید. بسیاری از شرکت‌کنندگان، بارها متن را خوانده‌اند، اما هر بار، لایه‌ای تازه از آن را کشف می‌کنند.

نکته مهم دیگر، انتخاب استادان برجسته‌ای‌ست که هر یک در حوزه خود صاحب‌نام‌اند؛ از استاد میرشکاک تا دکتر ترکی، از دکتر سرامی تا دکتر توکلی. ترکیب اساتید متقدم و متأخر، کلاس‌ها را به محفل‌هایی پربار و زنده بدل کرده است؛ جایی برای گفت‌وگو، نقد، کشف و پرسش.

اما چرا متون کهن؟ چرا تاریخ بیهقی، نه مثلاً شعر مدرن یا نثر پست‌مدرن؟ پاسخ این است: زبان معاصر، بدون درک ژرف از ریشه‌ها، گسسته و تهی می‌شود. در زمانی که نوشتار فارسی در فضای مجازی به حد یک پیام فوری تقلیل یافته، و واژگان تازه‌وارد روزبه‌روز بیشتر می‌شوند، بازگشت به متون کهن، تمرینی برای اتصال به بنیان‌های زبانی است؛ بنیانی که نه‌فقط زبان را نجات می‌دهد، که هویت ما را نیز زنده نگه می‌دارد.

تاریخ بیهقی، به‌ویژه با نثر موجز و شسته‌رفته‌اش، این قابلیت را دارد که هم مخاطب تازه‌کار را جذب کند، هم خواننده‌ی باسابقه را. و شاید به همین دلیل است که احمد شاملو، از اثرگذاری این کتاب بر زبان شعری‌اش سخن گفته است. ساختار نحوی بیهقی، چنان با شعر سپید پیوند دارد که برخی پاراگراف‌های او، اگر زیر هم نوشته شوند، به شعری موزون و معناگرا می‌مانند.

دفتر پاسداشت زبان فارسی، با چنین رویکردی، گامی مهم در مسیر زنده نگه داشتن زبان و فرهنگ ایرانی برداشته است. آن‌چه در کلاس‌های آن رقم می‌خورد، فقط یک خوانش تاریخی یا ادبی نیست؛ نوعی ایستادگی است در برابر فراموشی.

محمود توسلیان*