به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز، زبانشناسی یکی از شاخه‌های علوم انسانی است که چیستی زبان، نحوه شکل‌گیری و تکامل آن را بررسی می‌کند. این دانش همچنین به ویژگی‌های مشترک زبان‌ها و نسبت زبان‌های مختلف با هم می‌پردازد و می‌خواهد به پرسش‌هایی مانند زبان‌ها چه قرابتی با یکدیگر دارند؟ انسان چگونه می‌نویسد؟ و چرا زبان‌ها دگرگون می‌شوند؟ پاسخ دهد.
این رشته در کنار بررسی صرف، نحو، آواشناسی، واج‌شناسی و معناشناسی زبان، از علوم دیگر هم کمک می‌گیرد و حوزه‌هایی بین‌رشته‌ای مانند جامعه‌شناسی زبان، روانشناسی زبان، عصب‌شناسی زبان، زبانشناسی قضایی، زبانشناسی بالینی و زبانشناسی تحلیلی را شکل می‌دهد.
زبانشناسی به معنای رشته‌ای دانشگاهی قدمتی ۱۰۰ ساله دارد اما دانش زبان پیشینه‌ای به قدمت بشریت داشته و به زمانی برمی‌گردد که بشر زبان را به عنوان یک نظام مورد بررسی قرار داد. این رشته برای نخستین بار سال ۴۳ در دانشگاه تهران راه‌اندازی شد و امروز پس از گذشت نزدیک به ۶۰ سال همچنان با مشکلات و چالش‌های زیادی مواجه است.
ایسکانیوز در نظر دارد کاربردها و مشکلات رشته‌های مختلف دانشگاهی را در گفت‌وگو با متخصصان این حوزه‌ها بررسی کند. در این راستا با فردوس آقاگل‌زاده استاد تمام زبانشناسی دانشگاه تربیت مدرس و متخصص تحلیل گفتمان و کاربردشناسی زبان گفت‌وگو کردیم.
آقاگل‌زاده با بیان این که زبانشناسی بررسی و مطالعه زبان به روش علمی است، گفت: این دانش به همگانی (محض) و کاربردی تقسیم می‌شود و هر کدام تعریف، اهداف و زیرشاخه‌های خود را دارد.
زبانشناسی در تقسیم آن به همگانی و کاربردی چه اهداف و زیرشاخه‌هایی دارد؟
زبانشناسی محض یکی از رشته‌های علوم انسانی است که با اصول و مبانی و متد علمی خود دانش زبان را بررسی می‌کند. البته توجه به این نکته لازم است که استفاده زبان از روش علمی به معنای تجربی بودن این دانش نیست.
یکی از اهداف رشته زبانشناسی به لحاظ نظری بررسی نحوه شکل‌گیری زبان مادری در کودک است. سوال این است که در جریان شکل‌گیری زبان چه اتفاقی در ذهن، مغز و روان کودک رخ می‌دهد که بدون دریافت آموزش مستقیم زبان و به صورت ناخودآگاه به زبان مادری مسلط شده و هیچ زبانی بر این زبان فائق نمی‌شود.
از نظر روش‌شناسی محقق محدود به استفاده از ابزارهای بیرونی یعنی گفت‌وگو یا نوشتار به عنوان داده‌ها است. زبان‌شناسان با کمک نمودهای بیرونی زبان فرضیه‌سازی کرده و بررسی می‌کنند که در استفاده از زبان در مغز انسان چه اتفاقی می‌افتد. آزمایش مغز انسان برای بررسی زبان غیراخلاقی است و نمی‌شود مغز انسان سالم را باز کرد. حیوانات هم نمی‌توانند موضوع آزمایش‌های زبان باشند چرا که زبان مختص انسان است.
متخصص زبانشناسی باید به آواشناسی، واج‌شناسی، ساختواره و صرف، دستور، معناشناسی و کاربردشناسی مسلط باشد جدای از این که با چه موضوعی از چه زبانی مواجه است. داده‌های یک زبانشناس می‌تواند از هر زبانی باشد. همانطور که متخصص هر دانشی به مبانی و روش آن دانش تسلط دارد برای مثال وقتی فردی دانش پزشکی را یاد می‌گیرد به کارگیری دانش‌اش محدود به آفریقایی یا ایرانی بودن بیمار نیست. پزشک بر اساس دانش خود بیماری را بررسی، تشخیص و درمان می‌کند.
چیستی پدیده‌ای به نام زبان که مختص انسان است و چگونگی بکارگیری آن از جمله موضوعات اصلی زبانشناسی نظری است. زبانشناسی دانشی مستقل درباره زبان انسان است نه یک زبان خاص. متخصص زبانشناسی هر زبانی مانند عربی، ترکی و فارسی و همچنین هر گویشی را می‌تواند مورد بررسی قرار دهد.
زبانشناسی با وجود این که رشته جدی و سنگینی است اما تنوع زیادی دارد به طوری‌که هر کسی می‌تواند علاقمندی خود را در آن پیدا کند.
در مورد زبانشناسی کاربردی هم توضیح دهید؟
زبانشناسی حدود ۶۰ جنبه کاربردی دارد. هدف زبانشناسی آموزش زبان فارسی یا انگلیسی نیست بلکه آموزش زبان یکی از جنبه‌های کاربردی زبانشناسی است. زبانشناسی سیاسی، زبانشناسی حقوقی، زبانشناسی اجتماعی، جامعه‌شناسی زبان، زبانشناسی کامپیوتری و زبانشناسی فلسفی هم از دیگر جنبه‌های کاربردی زبان هستند.
دانش زبانشناسی در بخش‌هایی که مربوط به روان می‌شود با روانشناسی تلاقی پیدا می‌کند. هدف روانشناسی زبان بررسی موضوعات پیرامون همین تلاقی و اشتراکات است.
موضوع جامعه‌شناسی زبان نحوه کاربرد زبان در طبقات مختلف جامعه است. برای مثال در تهران همه فارسی صحبت می‌کنند اما نوع کاربرد زبان در مناطق مختلف این شهر متفاوت است. جامعه‌شناسی زبان به تفاوت زبان به کار رفته در زنان و مردان هم توجه دارد. نوع رفتار زبانی یا تفاوت زبان در نوشتارهای مختلف مانند رمان یا متن‌های علمی از جمله فاکتورهای جامعه‌شناسی هستند که بر کاربرد زبان تاثیر می‌گذارد.
گویش‌شناسی زبان هم یکی دیگر از شاخه‌های زبانشناسی است که به بررسی گویش‌ها، زبان‌ها و گونههای مختلف زبانی یک کشور می‌پردازد.
وجود زبان، نوع انتقال مفاهیم از طریق زبان و توانایی زبان برای انتقال مفاهیم جنبه‌های فلسفی زبانشناسی هستند. زبانشناسی حقوقی از دانش زبان در مشکلات حقوقی استفاده می‌کند و در همه فهم کردن متون حقوقی در دادگاه‌ها تا نوشتن لوایح و قوانین مجلس و نشست‌های بین‌المللی می‌تواند نقش اساسی دارد.
روانشناسی زبان یکی دیگر از شاخه‌های کاربردی زبان است. این رشته موضوعاتی مانند جنبه‌های فیزیولوژی زبان، لکنت زبان و مشکلات تولید کلمات در کودکان را بررسی می‌کند. اگر گفتاردرمان و زبانشناس با هم کار کنند، بهتر جواب می‌دهد چرا که زبانشناس می‌تواند متن‌ها را با توجه به دانش آواشناسی، واج شناسی، ساخت واژه و نحو درست کند و بعد مورد آزمایش قرار گیرد.
مشکلات رشته زبانشناسی در ایران چیست؟
رشته زبانشناسی با وجود این که در دانشگاه‌های معتبر دنیا مانند MIT گل سرسبد رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی است اما در ایران حتی در میان جامعه دانشگاهی هم شناخته نمی‌شود.
بی‌توجهی به جنبه‌های کاربردی این رشته اصلی‌ترین دلیل ناشناخته بودن زبانشناسی در جامعه ایران است. وزارتخانه‌ها یا نهادهای اجتماعی به این رشته نیاز دارند اما وقتی دانشجویان ما به آن‌ها مراجعه می‌کنند با این پاسخ مواجه می‌شوند که استفاده از این دانش در اولویت نیست.
برای مثال شهرداری برای طراحی فضاهای سبز از متخصصان معماری استفاده می‌کند تا به فرهنگ بومی منطقه توجه شود. این طراحی‌ها با نشانه‌ها هم سروکار دارد و نشانه‌شناسی یکی از موضوعات اصلی زبانشناسی است. همچنین نامگذاری خیابان‌ها باید با توجه به بومی بودن منطقه انجام شود و شهرداری در این زمینه به کسی نیاز دارد که تخصص جامعه‌شناسی زبان داشته باشد.
ضرورت حضور متخصص زبانشناسی در کنار دیگر متخصصان به دلیل ناآگاهی به رسمیت شناخته نمی‌شود. حضور زبانشناس در نظام قضایی هم کمک‌کننده است. وظیفه زبانشناس کمک به احقاق حقوق مردم در کنار حقوقدان و قاضی به عنوان کارشناس است.
فهم درست متون در پرونده‌های قضایی و جلسات دادگاه بسیار مهم است. تفهیم اتهام از جمله عباراتی است که در دادگاه زیاد استفاده می‌شود و فرض بر این است که فرد متن را متوجه نشده است و باید برای او توضیح داد تا بفهمد چه چیزی در پیش دارد.
متون حقوقی به زبان فارسی نوشته شده‌اند اما فهم بسیاری از کلمات آن‌ها سخت است. این مشکلی است که در آمریکا و اروپا هم وجود داشته است و ساده‌سازی متون از همین جا شروع شد چرا که ذی‌نفع حق دارد بفهمد چه چیزی نوشته شده است.
۲۰ سال طول کشید تا در آمریکا زبانشناسی به رسمیت شناخته شد. سال‌ها پیش فردی به جرم قتل یک پلیس اعدام شد و چند سال بعد یک زبانشناس متن اعتراف این فرد را بررسی کرد و معلوم شد متن نوشته شده نمی‌تواند از زبان یک فرد عادی باشد و به ادبیات یک پلیس نزدیک است. در نهایت متوجه شدند اعترافات به متهم دیکته شده است.
همکاری دانشگاهیان به صورت بین‌رشته‌ای بسیار مفید است. مرحوم دکتر حبیبی نخستین کسی بود که به عنوان یک حقوقدان این موضوع را در ایران مطرح کرد و من هم از سال ۸۴ با کمک دانشکده‌های حقوق رشته «زبانشناسی قانونی یا حقوقی» را در دپارتمان‌های زبان شناسی ایران راه‌اندازی کردم تا به عنوان یک موضوع بین‌رشته‌ای مورد بررسی قرار گیرد.
هدف زبانشناسی حقوقی این نیست که حقوقدان یا قاضی تربیت کند. حرف ما این است که حقوقدان و قاضی، معنی‌شناسی و نحو به لحاظ زبان‌شناسانه نخوانده است و بافت معنایی و موقعیتی که متن در آن به کار رفته را جز عوامل دخیل در فهم نمی‌داند. زبانشناس می‌خواهد به عنوان کارشناس عوامل به وجود آمدن ابهام در کلمات را شناسایی کرده و در تولید و فهم متن کمک کند.
یکی از مشکلات رشته زبانشناسی این است که دانشگاه‌های ایران لیسانس این رشته ندارند. چند سال پیش یکی دو دانشگاه دانشجوی کارشناسی گرفتند اما ادامه نیافت. محدود شدن زبانشناسی فقط در مقاطع تحصیلات تکمیلی سبب می‌شود دانشجویان کمتری آن را بشناسند.
البته برخی می‌گویند چرا وقتی این رشته بازار کار خوبی ندارد، می‌خواهید در مقطع کارشناسی هم آن را ارائه کنید؟ اما واقعیت این است که در سایر رشته‌های علوم انسانی و حتی فنی هم بازار کار خوبی در کشور وجود ندارد.
یکی دیاز مشکلات این رشته این است که انجمن زبانشناسی که بازوی علمی این رشته است، درآمدی ندارد. انجمن زبانشناسی با انجمن‌های رشته‌های درآمدزا قابل مقایسه نیست. هرچند هر دو انجمن علمی هستند اما شرایط یکسانی ندارند.
زبانشناسی رشته مهمی است اما کسی برای زبان پول نمی‌دهد. وزارت علوم باید از رشته‌هایی مانند زبانشناسی حمایت مالی کند اما گاهی این انجمن‌ها اصلا بودجه ندارند. برای مثال کنفرانسی در زمینه زبانشناسی برگزار می‌شود که یک دانشجو یا استاد چند ماه برای آن زحمت کشیده‌اند تا مقاله‌ای تهیه و به جامعه علمی ارائه کنند اما از این انجمن مالیات دریافت می‌شود در حالی که قانونا انجمن‌ها از مالیات معاف هستند.
پژوهش‌های رشته زبانشناسی چقدر کاربردی هستند؟
از دانشجویان دکتری خواسته می‌شود به سمت موضوعات کاربردی بروند. برای مثال رساله دکتری یکی از دانشجویان با توجه به شغل همسرش که دفترخانه داشت در این مورد بود که مردم در دفترخانه‌ها چندین صفحه سند را بدون این که دقیقا بدانند چیست، امضا می‌کنند و برخی بعدا می‌فهمند فریب خورده‌اند. درصد زیادی از شکایت‌های دادگاهی از این جنس است.
در جریان رساله این دانشجو چند هزار مورد از ۱۰ نوع قرارداد در زمینه‌های مختلف از موبایل و ماشین گرفته تا ساختمان و ... بررسی شد و نهایتا به این نتیجه رسید که هزار و ۸۳۰ واژه در این قراردادها غیرقابل فهم است. هرچند برخی از این واژه‌ها را نمی‌توان معادل‌یابی فارسی کرد اما دست‌کم آنهایی که می‌شود را باید اصلاح کرد. این دانشجو طرحی ارائه کرد که اگر عملی شود و واژه‌ها دستکاری شود، فهم افراد ۷۳ درصد در مقایسه با قبل بیشتر می‌شود.
روش کار زبانشناس این است که ابتدا آسیب‌شناسی کند، سپس وارد کار میدانی شده، آزمایش کرده و نهایتا به طرحی برای اصلاح دست یابد. ما در پژوهش‌ها، جنبه‌های کاربردی را به صورت میدانی بررسی می‌کنیم. پژوهش‌ها بر اساس پیش‌فرض‌ها و قضاوت‌های دانشجو نیست و اگر چنین اتفاقی بیفتد از لحاظ روش علمی دانشگاه نمی‌پذیرد.
متخصصان زبانشناسی خود را به جامعه عرضه می‌کنند. من از دانشجویان درس زبانشناسی کاربردی می‌خواهم به شرکت‌ها و وزارتخانه‌های مختلف مانند وزارت بازرگانی، شرکت نفت و آموزش و پرورش رفته و بررسی کنند که این شرکت یا اداره در کجا به لحاظ زبانی مشکل دارد.
پس از بررسی‌های دانشجو و هنگامی که مشکل واقعی آن شرکت در زمینه زبان روشن شد، پروپوزال نوشته می‌شود و سپس وارد کار میدانی و عملی می‌شوند. معمولا دانشجویان پس از نوشتن پروپوزال به سراغ معاونت پژوهشی شرکت‌ها می‌روند و از آن‌ها می‌پرسند آیا چنین مشکلی در شرکت‌شان دارند. همه این شرکت‌ها تا امروز گفته‌اند که بله مشکل وجود دارد. ما به آن‌ها می‌گوییم می‌توان با روش علمی پروژه‌ای تعریف و این مشکل را برطرف کرد.
وقتی دانشجویان طرح را به عنوان یک پروژه ارائه می‌کنند، معمولا همه شرکت‌ها از اصل کار استقبال می‌کنند اما می‌گویند بودجه‌ای برای این گونه پروژه‌ها ندارند و اصل کارشان چیز دیگری است. به نظر من هرچند شرکت‌های مختلف ضرورتی برای اجرای این دست پروژه‌ها قائل نیستند اما همین که کار دانشجویان زبانشناسی به عنوان پژوهشی مفید و کاربردی پذیرفته می‌شود، نوعی رسیدن به نتیجه است.
به همین دلیل دانشگاه بدون حمایت آن شرکت‌ها پروژه‌ها را انجام می‌دهد. شرکت‌ها کار پژوهشی در زمینه زبانشناسی را تزئینی می‌بینند چرا که متوجه نیستند چه ضررهایی به دلیل نداشتن روش درست کار می‌بینند.
همچنین دو نفر از دانشجویان در مورد قراردادهای بانکی تحقیق می‌کنند. قراردادهای بانکی شامل چند صفحه اطلاعات است که معمولا افراد از این قراردادها چیزی نمی‌فهمند. متن قراردادها شامل حقوق تسهیلات‌دهنده و تسهیلات‌گیرنده است و به همین دلیل لازم است که طرفین بفهمند چه چیزی در قراردادها نوشته شده است.
زبانشناس به دنبال این است که یک قرارداد بانکی چقدر می‌تواند اصلاح شود که مشتری رضایت بیشتری داشته باشد یا یک قرارداد چگونه باید باشد تا وام‌دهنده و وام‌گیرنده هیچ کدام ضرر نکنند. یکی از دانشجویان که خودش کارمند بانک است و به داده‌ها دسترسی دارد، پروژه‌ای در مورد قراردادهای بانکی برداشته است.
یکی دیگر از دانشجویان که خودش هم کارمند بانک است، در زمینه تعامل کارمندان بانک و ارباب رجوع از نظر زبانی تحقیق می‌کند. رئیس بانک به او گفته بود ادامه تحصیل در این رشته برای بانک مفید نیست و به همین دلیل تصمیم گرفتیم بر روی مشتری‌مداری که یکی از اصول بانک‌هاست، کار کنیم.
روش کار ما در دانشگاه این است که خودمان را به فضاهای مختلف ارائه کنیم اما جامعه با توجه به مشکلات اساسی که دارد، اولویت‌بندی می‌کند و مشکلات مربوط به زبان و زبانشناسی اولویتی ندارند. البته مشکلات زبانی اولویت هستند اما تصمیم‌گیران به دلیل ناآگاهی از کارکردهای رشته این ضرورت را تشخیص نمی‌دهند.
یکی دیگر از دانشجویان معمولا دیر به کلاس می‌رسید و می‌گفت رئیسم معتقد است تحصیل در این رشته هیچ کاربردی ندارد. من به او گفتم در این رشته می‌توان مشتری‌هایی که تا پای قرارداد می‌آیند و به توافق نمی‌رسند را آسیب‌شناسی کرد.
بررسی رفتار با مشتری، نوع تعامل، نوع نشست و برخاست و درنظرگرفتن فرهنگ‌های مختلف برای آسیب‌شناسی بسیار مهم است. برای مثال در برخی جاها اگر کادو بدهی کار بهتر پیش می‌رود و برخی دیگر آن را به عنوان رشوه می‌بینند.
آسیب‌شناسی بر اساس زبان و فرهنگ اتفاقاتی که در مذاکرات موفق و ناموفق رخ می‌دهد را بررسی می‌کند و در ادامه به راه حلی برای به سرانجام رسیدن مذاکرات می‌رسد. پایان‌نامه این دانشجو بسیار کاربردی بوده و برای همه شرکت‌های دولتی و خصوصی مفید است.
دانشگاه‌های ایران در رشته زبانشناسی از لحاظ نظری و عملی از دانشگاه‌های برتر دنیا عقب نیستند اما از نظر پذیرش در جامعه و سطح سواد جامعه در مورد حقوق خودشان و حل مسائل یا کم اطلاع هستند یا بی‌اطلاع.
انتهای پیام/
نظر شما