به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز؛ دوره رزیدنتی (دوره دستیاری تخصصی پزشکی) در ایران، مهم‌ترین و اجباری‌ترین مرحله برای تحصیل در تخصص‌های مختلف پزشکی پس از اتمام دوره دکترای عمومی (پزشکی عمومی) است. این دوره، تربیت پزشکان متخصص را بر عهده دارد و گذراندن آن برای کسب مجوز رسمی طبابت در یک رشته تخصصی، الزامی و غیرقابل چشم‌پوشی است.

دوره پزشکی عمومی، دانش پایه و مهارت‌های اولیه تشخیص و درمان را به فارغ‌التحصیلان می‌آموزد. اما برای مدیریت بیماری‌های پیچیده، انجام اقدامات تخصصی (مانند جراحی‌های پیشرفته، درمان بیماری‌های خاص داخلی، رواندرمانی تخصصی و...) و تبدیل شدن به یک پزشک متخصص، نیاز به آموزش عمیق‌تر، متمرکز و تحت نظارت در یک رشته خاص وجود دارد که دوره رزیدنتی دقیقاً همین نقش را ایفا می‌کند.

ساختار و برخی ویژگی‌های دوره رزیدنتی شامل: 1- مدت زمانی که بین ۳ تا ۵ سال (بسته به رشته تخصصی) به طول می‌انجامد. 2- محل اجرا که بیمارستان‌های آموزشی دانشگاه‌های علوم پزشکی سراسر کشور است. 3- نوع آموزش عملی و نظری تحت نظارت مستقیم اساتید متخصص (استادان، مدیران گروه و پزشکان ارشد) است. رزیدنت‌ها به تدریج مسئولیت بیش‌تری در مدیریت بیماران، انجام اقدامات تشخیصی و درمانی بر عهده می‌گیرند.

رزیدنتی، سنگ‌بنای تبدیل یک پزشک عمومی به یک متخصص حاذق است و هیچ راه جایگزین برای آن وجود ندارد. مسیر ورود به این دوره، رقابتی و نیازمند آمادگی علمی بالا و طی کردن مراحل قانونی است. پزشکی که این دوره را با موفقیت به پایان برساند و مدرک بورد تخصصی را دریافت کند به عنوان پزشک متخصص در رشته مربوطه شناخته می‌شود و مجوز فعالیت تخصصی پیدا می‌کند.

دوره رزیدنتی برای پزشکان علاوه بر اهمیت، باچالش‌هایی همراه است و این موضوع منجر به عدم تمایل پزشکان عمومی برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر و یا گاها اقدام به انصراف از ادامه کار می‌کنند و یا حتی دست به خود کشی می‌زنند.

در ادامه و برای بررسی مسائل و چالش‌های پزشکان عمومی برای گذراندن دوره رزیدنتی، با یکی‌از پزشکانی که در حال گذراندن سال سوم دوره رزیدنتی در رشته داخلی است مصاحبه ای انجام داده‌ایم که به برخی معضلات، مشکلات و نکاتی که قابل توجه است اشاره کرده است:

یکی از نکات قابل توجه و گاه چالش‌برانگیز در مسیر ثبت‌نام و شروع این دوره، تفاوت در قوانین تعهد خدمت و الزام آوردن ضامن بین فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های علوم پزشکی دولتی (سراسری) و دانشگاه آزاد اسلامی است.

به گفته پزشکی که دوره رزیدنتی خود را می‌گذراند و فارغ التحصیل پزشکی عمومی است؛ دانشجویان دوره عمومی دانشگاه‌های دولتی، با پذیرش در دوره روزانه، متعهد به خدمت در مناطق محروم یا طرح‌های نیروی انسانی وزارت بهداشت می‌شوند. در نتیجه، برای ثبت‌نام در دانشگاه، معمولاً نیازمند ارائه ضامن معتبر (با مدارک مالی قابل استناد) برای تضمین اجرای این تعهد هستند.

وی در این خصوص توضیح داد: دانشجویان دوره عمومی دانشگاه آزاد اسلامی نیز گرچه معمولاً به صورت پذیرش در دوره شهریه‌پرداز تحصیل می‌کنند، اما در قبال پرداخت هزینه کامل تحصیل، متعهد خدمت اجباری پس از فراغت از تحصیل نیز هستند. بنابراین، در زمان ثبت‌نام در مقطع پزشکی عمومی، ملزم به آوردن ضامن برای تعهد خدمت هستند.

این دانشجوی دوره رزیدنتی گفت: دانشجویان دوره رزیدنتی دانشگاه آزاد با وجود نداشتن تعهد اولیه، به نظر می‌رسد در مرحله ثبت‌نام و آغاز دوره رزیدنتی نیازی به ارائه ضامن جدید ندارند، چرا که اساساً تعهد خدمت دولتی بر عهده آن‌ها قرار نگرفته است.

او در خصوص چالش های رزیدنت‌های دانشگاه‌های دولتی افزود: دانشجویان دوره رزیدنتی دانشگاه‌های دولتی با وجود آن‌که در حال سپری کردن یا تکمیل طرح خود (که بخشی از همان تعهد اولیه است) هستند، برای ثبت‌نام در دوره رزیدنتی مجبور به ارائه ضامن معتبر دیگری می‌شوند. این الزام به عنوان تضمینی برای تکمیل دوره تخصص و سپس اجرای تعهد خدمت باقی‌مانده در نظر گرفته می‌شود.

این دانشجوی دوره رزیدنتی با تشریح مراحل رسیدن به تخصص گفت: دوره رزیدنتی پس از اتمام دوره عمومی، مسیری خطی و پلکانی است که از گذراندن تعهدات اجباری آغاز شده و با اخذ مدرک تخصصی معتبر و رسمی به پایان می‌رسد. این مسیر طولانی، مراحل اداری، آموزشی و ارزیابی مشخصی دارد که آگاهی از توالی و الزامات آن برای هر پزشک داوطلب تخصص ضروری است.

از پزشک عمومی تا آزمون برد

این پزشک دوره رزیدنتی مراحل آن‌را بدین گونه شرح داد:

1. پایان دوره پزشکی عمومی: این مرحله با دفاع از پایان‌نامه دکترای عمومی به اتمام می‌رسد و فرد عنوان "پزشک عمومی" را کسب می‌کند.

2. انجام تعهدات خدمتی: بلافاصله پس از فراغت از تحصیل، پزشک موظف است تعهدات خدمتی قانونی خود را انجام دهد. این تعهدات بسته به جنسیت و وضعیت نظام وظیفه، به یکی از این دو شکل است: گذراندن طرح نیروی انسانی(برای پزشکان خانم و آقایان دارای معافیت دائم)یا انجام خدمت سربازی در قالب پزشک در نیروهای مسلح (برای آقایان مشمول).

3. ورود به مرحله تخصص (رزیدنتی): پس از تکمیل یا در حین انجام تعهدات (در موارد خاص مانند رتبه‌های برتر)، پزشک در آزمون رزیدنتی (دستیاری) شرکت می‌کند. در صورت پذیرش، وارد دوره رزیدنتی می‌شود که بسته به رشته انتخابی، بین ۳ تا ۵ سال به طول می‌انجامد. این دوره، ترکیبی فشرده از آموزش عملی در بیمارستان، کلاس‌های نظری و مسئولیت‌پذیری فزاینده است.

4. اتمام دوره رزیدنتی و دفاع از پایان‌نامه تخصص: در پایان دوره رزیدنتی، پزشک باید از پایان‌نامه تحقیقاتی خود در مقطع تخصص دفاع کند. موفقیت در این مرحله، شرط لازم برای دریافت گواهی اتمام دوره رزیدنتی است.

5. شرکت در آزمون بورد تخصصی (نهایی): نقطه عطف و نهایی این مسیر، آزمون بورد تخصصی است که معمولاً در پایان سال چهارم (یا متناسب با طول دوره هر رشته) برگزار می‌شود. این آزمون سراسری که به صورت کتبی و شفاهی است، سطح دانش و مهارت داوطلب را به طور جامع می‌سنجد.

6. دستاورد نهایی: کسب نمره قبولی در آزمون بورد، تنها راه دریافت "مدرک تخصص رسمی"از وزارت بهداشت است. این مدرک، نه تنها مجوز مستقل طبابت در آن رشته تخصصی را صادر می‌کند، بلکه پیش‌شرط ضروری برای شرکت در آزمون دوره فوق‌تخصص (در صورت تمایل پزشک به ادامه تحصیل در یک زیرشاخه فوق‌تخصصی) نیز محسوب می‌شود. به این ترتیب، پزشک پس از پشت سر گذاشتن این زنجیره به هم پیوسته از آموزش، خدمت، ارزیابی و تحقیق، به عنوان یک متخصص کامل‌الوصف شناخته شده‌است.

این پزشک عمومی که درحال گذراندن دوره رزیدنتی است عنوان کرد: پس از اتمام موفقیت‌آمیز دوره دکترای پزشکی عمومی، کلیه فارغ‌التحصیلان موظف به گذراندن یک دوره خدمت اجباری هستند که معمولاً تحت عنوان «طرح نیروی انسانی» یا به اختصار «طرح» شناخته می‌شود. با این حال، نحوه اجرا، محل خدمت و شرایط این دوره تحت تأثیر جنسیت و وضعیت نظام وظیفه، بین افراد متفاوت است و منجر به ایجاد تجربیات و وضعیت‌های مالی متمایزی می‌گردد

وی در ادامه در خصوص شرایط برای پزشکان خانم و آقا افزود: پزشکان خانم به طور مستقیم مشمول قانون خدمت سربازی اجباری نیستند. بنابراین، کلیه آنان ملزم به گذراندن دوره طرح در مراکز بهداشتی-درمانی تعیین‌شده توسط وزارت بهداشت (عمدتاً در مناطق کمتر برخوردار یا شهرهای کوچک) هستند. این دوره، یک تعهد خدمتی تخصصی در راستای تأمین نیروی انسانی بخش سلامت کشور محسوب می‌شود.

به گفته او وضعیت برای پزشکان مرد به دلیل قانون خدمت سربازی،دو مسیر کاملاً مجزا دارد : 1- دارندگان معافیت دائم از خدمت سربازی: این افراد، مشابه پزشکان خانم، مکلف به گذراندن دوره طرح در سیستم وزارت بهداشت هستند. 2. مشمولان خدمت سربازی (بدون معافیت دائم): این گروه به عنوان سرباز پزشک خدمت خود را انجام می‌دهند. محل خدمت آنان معمولاً بیمارستان‌ها، مراکز درمانی و یگان‌های متعلق به نیروهای مسلح (ارتش، سپاه، نیروی انتظامی) است و نه مراکز تحت پوشش وزارت بهداشت که محل اجرای طرح عمومی است.

این دانشجوی دوره تخصص با بیان تفاوت کلیدی در مزایا و حقوق طرح و خدمت سربازی گفت: یک تمایز مهم و تأثیرگذار بین این دو مسیر، تفاوت در میزان حقوق، مزایا و پوشش بیمه‌ای است. به طور معمول، حقوق و مزایای دریافتی پزشکان در حال گذراندن طرح در وزارت بهداشت، با احتساب مواردی مانند حق طرح و فوق‌العاده مناطق محروم، به طور قابل توجهی بیش‌تر از حق‌وقت سربازی پزشکان در نیروهای مسلح است. این اختلاف مالی می‌تواند عاملی مهم در برنامه‌ریزی و نگرش پزشکان عمومی نسبت به این دوره اجباری باشد.

این پزشک عمومی در خصوص راهی برای عبور سریع‌تر از دوره طرح اجباری (خدمت) پس از پزشکی عمومی افزود: بنا بر مقررات جاری، تنها یک گروه خاص از پزشکان عمومی این امکان استثنایی را دارند که اگر جزء دو و نیم درصد (۲.۵٪) برتر پذیرش کنکور سراسری در سال ورود خود به رشته پزشکی باشند، می‌توانند بدون گذراندن طرح اجباری و حتی پیش از شروع آن، در آزمون رزیدنتی شرکت کنند. این امتیاز، به منزله‌ی یک تقدیر و تسهیل مسیر برای برترین استعدادهای ورودی به نظام آموزش پزشکی کشور در نظر گرفته شده است.

در ادامه تفاوت کلیدی مسئولیت حقوقی و حرفه‌ای در دوره‌های انترنی و رزیدنتی را از دید دانشجوی دوره رزیدنتی جویا شدیم که در پاسخ عنوان کرد: در سلسله مراتب آموزش پزشکی، دو دوره بالینی انترنی (کارورزی) و رزیدنت (دستیاری تخصصی)، اگرچه هر دو در محیط بیمارستان و با هدف آموزش سپری می‌شوند، اما از نظر سطح مسئولیت، استقلال عمل و پیامدهای حقوقی تفاوت‌هایی بنیادین با یکدیگر دارند. این تمایز به گونه‌ای است که ماهیت و فشار روانی این دو دوره را به کل متفاوت می‌سازد. بر اساس تجربیات بیان‌شده توسط پزشکان رزیدنت، یکی از عمده‌ترین و ملموس‌ترین این تفاوت‌ها، میزان مسئولیت مستقیم و حقوقی در قبال بیمار است.

وی ادامه داد: دوره انترنی (کارورزی): نقشه اصلی "یادگیری تحت نظارت" در این دوره که آخرین مرحله از تحصیل پزشکی عمومی محسوب می‌شود، دانشجویان (کارورزان) هنوز در حال آموزش دیدن هستند. اقدامات آنان به طور مستقیم و دقیق تحت نظارت و تأیید پزشکان مقیم (رزیدنت) یا اساتید صورت می‌گیرد. در این ساختار، مسئولیت نهایی تشخیص و درمان به عهده سرپرست است و کارورز در مقام یک کارآموز، اگرچه در ارائه خدمت مشارکت فعال دارد، اما از نظر قانونی و حقوقی، بار اصلی مسئولیت بر دوش ناظران مجرب است.

اما دوره رزیدنتی (دستیاری): گذار به "مسئولیت مستقل" با ورود به دوره رزیدنتی، فرد از مرحله صرفاً یادگیری گذر کرده و به طور رسمی به عنوان یک پزشک در حال کسب تخصص، مسئولیت‌های سنگین‌تری را می‌پذیرد. رزیدنت‌ها در چارچوب برنامه آموزشی، تصمیم‌گیری‌های مستقل‌تر، اقدامات تشخیصی-درمانی پیچیده‌تر و مدیریت بیماران را بر عهده می‌گیرند. در کنار این استقلال عمل، مسئولیت حقوقی مستقیم نیز متوجه آن‌ها می‌شود. به این معنا که در صورت بروز خطا یا حادثه ناخواسته‌ای که ناشی از اقدام یا تصمیم‌گیری مستقیم رزیدنت باشد، او در مراجع قانونی و نظام پزشکی، مسئول شناخته می‌شود. البته این مسئولیت در سایه نظارت کلی اساتید اعمال می‌گردد، اما بار حقوقی آن به مراتب سنگین‌تر از دوره انترنی است.

چالش‌های طالقت فرسای دوره رزیدنتی در دانشگاه‌های دولتی

به گفته این دانشجو: پزشکان متخصص، علاوه بر بار آموزشی سنگین، با چالش‌های ساختاری و انسانی متعددی همراه‌اند که کیفیت زندگی و سلامت روان آن‌هارا تحت تأثیر قرار می‌دهد. این چالش‌ها تنها به حجم کار علمی محدود نمی‌شود، بلکه فضای حاکم بر محیط کار و برنامه‌ریزی شیفت‌ها نیز نقش پررنگی در شکل‌دهی به این تجربه دارد. دو مورد از بارزترین این مشکلات، الگوی طاقت‌فرسای شیفت‌های کاری و گاه وجود برخوردهای نامناسب از سوی همکاران سال بالایی است.

این پزشک دوره رزیدنتی گفت: چالش طاقت‌فرسای شیفت‌های کشیک (به ویژه در سال اول): یکی از دشوارترین جنبه‌های عملی دوره رزیدنتی به ویژه در سال نخست، تعداد و مدت زمان طولانی کشیک‌ها است. برنامه معمول شامل ۱۲ کشیک در ماه است که ساختار ساعات آن بسیار خسته‌کننده است.

وی افزود: در روزهای عادی، کشیک از ساعات پایانی روز (مثلاً ۲ بعدازظهر) آغاز شده و تا صبح روز بعد (ساعت ۸ صبح) ادامه می‌یابد. این به معنای یک شیفت پیوسته و فرساینده ۱۸ ساعته است که پس از آن، فرد معمولاً باید در بخش نیز حاضر باشد. در روزهای تعطیل (جمعه و تعطیلات رسمی) نیز، این فشار مضاعف می‌شود و رزیدنت‌ها شیفت‌های کامل ۲۴ ساعته را تجربه می‌کنند. این الگوی کاری ممتد، نه تنها با خستگی مفرط فیزیکی و ذهنی همراه است، بلکه می‌تواند بر دقت تشخیص، ایمنی بیمار و سلامت بلندمدت خود پزشک تأثیر منفی بگذارد.

این دانشجو در خصوص رابطه رزیدنت‌های سال بالایی با رزیدنت‌هایی که تازه وارد این حیطه شده‌اند عنوان کرد: علاوه بر فشار کاری، گاهی فرهنگ حاکم بر بخش‌ها و روابط بین رزیدنت‌ها نیز به یک مانع تبدیل می‌شود. برخی رزیدنت‌های سال بالاتر، به جای نقش راهنمایی و حمایت از همکاران تازه‌ وارد، با رفتارهایی مغرضانه برخورد می‌کنند. این موضوع که گاهی از آن به عنوان «سالاری» یا «زرنگی» یاد می‌شود، می‌تواند فضای یادگیری را مسموم، استرس روانی را تشدید و حس انزوا و ناامنی را در رزیدنت‌های سال اول ایجاد کند.

برسی صورت گرفته در گام نخست برای اطلاع از دوره رزیدنتی و برخی توضیحات از شرایط دانشجویان این دوره است که در گفت‌وگوهای آینده، چالش‌های بیش‌تری که دانشجویان دوره رزیدنتی با آن‌ها مواجه اند بیان خواهد شد.

خبرنگار: علیرضا جانی

انتهای پیام /