به گزارش خبرنگار علم و فناوری ایسکانیوز؛ به گفته مهدی امینی، مدیر امور بین‌المللی بنیاد جایزه مصطفی(ص)، نشست مشورتی این بنیاد در واقع جلسه فنی شورای مشورتی بنیاد علم و فناوری مصطفی(ص) است که با حضور جمعی از دانشمندان، سیاستگذاران، فناوران، روسای دانشگاه‌ها، اصحاب رسانه و خیرین برگزار شد. هدف از برگزاری این شورا، گردهم آوردن نخبگان اکوسیستم علم و فناوری جهان اسلام برای بررسی چالش‌ها و تبادل دیدگاه‌هاست.

به گفته امینی، خروجی این جلسه شامل کارگروه‌هایی خواهد بود که در طبقه‌بندی‌ها و دسته‌بندی‌های مختلف با هم همکاری می‌کنند. پس از این جلسه، این کار گروه‌ها فعالیت‌های خود را در حوزه‌های مشخص ادامه خواهند داد و شورای مشورتی شکل رسمی‌تری پیدا می‌کند.

در ادامه به معرفی چالش‌ها و راهکارهایی که برخی از این دانشمندان در نشست مشورتی ارائه کردند، می‌پردازیم:

عبدالله ادریس، معاون رئیس دانشگاه اسلامی کال اوگاندا

عبدالله ادریس در ابتدا بنیاد علم و فناوری مصطفی‌(ص) را چراغی راهنمایی دانست که نشان می‌دهد چگونه می‌توان برتری علمی در جهان اسلام را پرورش داد، مورد تقدیر قرار داد و گسترش بخشید.

او سپس گفت: علم، فناوری و نوآوری (STI) ستون فقرات دگرگونی‌های اجتماعی-اقتصادی در سراسر جهان اسلام است. و دستور کار STI سازمان همکاری اسلامی (OIC) برای سال ۲۰۲۶ نیازهای فوری را شناسایی می‌کند که معطوف به تقویت بودجه تحقیقات و توسعه، توسعه سرمایه انسانی، انتقال فناوری و همکاری جنوب-جنوب (همکاری اقتصادی، فنی، علمی، سیاسی و اجتماعی بین کشورهای در حال توسعه یا کشورهای جنوب جهان) است.

به گفته وی، چالش‌های کلیدی اکوسیستم علم، فناوری و نوآوری در جهان اسلام عبارتند از:

• همپوشانی وظایف بین وزارتخانه‌ها و ضعف هماهنگی بین ‌دستگاهی، باعث می‌شوند که سیاست‌ها و برنامه‌های علمی، فناورانه و نوآوری به‌خوبی اجرا نشوند و اثرگذاری لازم را نداشته باشند.
• میانگین هزینه‌های تحقیق و توسعه در کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی کمتر از یک درصد تولید ناخالص داخل است و به‌ طور قابل ‌توجهی پایین‌تر از معیار سازمان همکاری و توسعه اقتصادی -که بیش از ۲ درصد است- باقی می‌ماند.
• چالش‌های پایدار مانند تأمین نامطمئن برق، امکانات آزمایشگاهی ناکافی و گسترش شکاف‌های دیجیتال، بهره‌وری پژوهشی و نوآوری را کند می‌کنند.
• فرار مغزها و عدم تطابق مهارت‌ها همچنان ظرفیت علمی داخلی را تضعیف و اکوسیستم‌های نوآوری را محدود می‌کند.
• ارتباطات محدود دانشگاه و صنعت و ساختارهای ضعیف انتقال فناوری، تبدیل پژوهش‌ها به راه‌حل‌های قابل بازاریابی را محدود می‌سازد.
• فقدان استانداردها و سازوکارهای صدور گواهی هماهنگ، به تأخیرها و گلوگاه‌هایی در تأیید و گسترش نوآوری‌ها منجر می‌شود.
• همکاری‌های علمی، فناوری و نوآوری منطقه‌ای اغلب پراکنده و رویدادمحور است و نه نهادی، که این امر باعث تبادل دانش محدود و ناپایدار می‌شود.
• نگرش اشتباهی که در جهان اسلام وجود دارد این است که به علم، فناوری و نوآوری هنوز هم به‌ عنوان فعالیتی پیچیده و در انحصار کشورهای پیشرفته نگاه می‌شود.

محمد اقبال چودهری، کمیته دائمی وزیران سازمان همکاری اسلامی در زمینه همکاری‌های علمی و فناوری (OIC-COMSTECH) / مرکز بین‌المللی علوم شیمیایی و زیستی، دانشگاه کراچی

محمد اقبال چودهری با اشاره به اکوسیستم علم، فناوری و نوآوری در جهان اسلام، گفت که شکاف دانشی بین جهان اسلام و کشورهای دیگر دنیا به وجود آمده است.

او آمار قابل تاملی را در این زمینه بیان کرد و گفت: سازمان همکاری کشورهای اسلامی تنها ۲/۴ درصد از هزینه‌های تحقیقاتی جهان، ۱/۶ درصد از پتنت‌ها و ۶ درصد از مقالات علمی جهان را تشکیل می‌دهد.

وی افزود: تنها ۲ دانشگاه از کشورهای جهان اسلام طبق رتبه‌بندی تایمز در میان ۲۰۰ دانشگاه برتر جهان قرار دارند و تنها سه جایزه نوبل در مقابل ۱۰۴ جایزه نوبل به دانشمندان مسلمان تعلق گرفته است که شامل این افراد می‌شود:

پروفسور عبدالسلام، پاکستان (فیزیک ۱۹۷۹)

پروفسور احمد زویل، مصر (شیمی ۱۹۹۹)

پروفسور عزیز سنجار، ترکیه (شیمی ۲۰۱۵)

چودهری خاطر نشان کرد که متأسفانه، همه این دانشمندان دستاوردهایی که باعث برنده شدن آنها در جایزه نوبل شده است را در خارج از کشورهای خود انجام داده‌اند. این موضوع نشان می‌دهد که اکوسیستم علم، فناوری و نوآوری در جهان اسلام آماده حمایت از علم پیشرفته و نوآوری‌های برتر نیست. و این «شکاف دانش» روز به ‌روز در حال افزایش است.

وی مسائل و چالش‌های مربوط به اکوسیستم علم، فناوری و نوآوری در جهان اسلام را مسائل سیستمیک مثل فقدان جوامعی که دانش را ارزشمند بدانند و دستاوردهای علمی را به رسمیت بشناسند، کمبود حمایت سیاسی دوحزبی یا پایدار، دسترسی پایین به آموزش دانست و گفت که در منطقه کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی حدود ۳۷۰ میلیون نفر بی‌سواد وجود دارد.

وی همچنین سواد زنان را در جهان اسلام بسیار پایین‌تر از میانگین جهانی دانست و گفت: طبق آمار یونسکو، ۴۰ درصد زنان مسلمان قادر به خواندن یا نوشتن نیستند. در برخی کشورها و مناطق، آموزش دختران به عنوان یک سیاست رسمی دولتی محدود یا حتی به‌ طور عمدی منع شده است.

چودهری عوامل دیگر چالش‌های اکوسیستم STI در جهان اسلام را ضعف حاکمیت و مدیریت در مؤسسات علمی و پژوهشی، جنگ‌ها و درگیری‌های مسلحانه که منجر به مهاجرت داخلی و خارجی گسترده می‌شوند، کمبود سرمایه‌گذاری در مدارس، معلمان آموزش‌دیده و مواد آموزشی و کمترین دسترسی به آموزش عالی (تربیت دانشگاهی) برشمرد.

وی همچنین دلایل مربوط به بحران‌های سیاستگذاری اکوسیستم علم، فناوری و نوآوری و انتقال دانش در جهان اسلام را برشمرد و گفت که تحقیق و توسعه در بخش خصوصی وجود ندارد. حمایت بخش خصوصی و خیرین از مؤسسات علمی و پژوهشی بسیار کم است و بودجه محدودی برای تحقیقات قابل فهم برای همه یا Translational Research وجود دارد.

او در ادامه گفت: حمایت قانونی و محیط مساعد برای نوآوری و کارآفرینی در کشورهای جهان اسلام وجود ندارد و در این میان، کمبود رشد صنعتی، خلائی جدی ایجاد می‌کند.

کامران خواجا

استاد و مدیر دفتر روابط تحقیقاتی و نوآوری (ORIC) در دانشگاه ایسرا

کامران خواجا نیز چالش‌های اکوسیستم علم، فناوری و نوآوری جهان اسلام را برشمرد و به غیر از مواردی که دیگران ذکر کردند به مواردی چون ضعف نظام آموزشی و کمبود منابع انسانی واجد شرایط اشاره کرد و گفت که برنامه‌های درسی قدیمی پاسخگوی استانداردهای علمی جهانی نیستند و محدودیت آموزش معلمان در دروس STEM یا علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات مانع انتقال مؤثر دانش می‌شود.

وی یکی از چالش‌های اکوسیستم STI را کمبود همکاری بین صنعت و دانشگاه دانست و گفت: تحقیقات دانشگاهی اغلب ارتباط کمی با نیازهای صنعتی دارند و تجاری‌سازی نوآوری‌های علمی تقریباً انجام نمی‌شود یا نقش کمی در بازار دارد.

وی چالش بعدی را شکاف جنسیتی در حوزه‌های STEM خواند و گفت: در جهان اسلام، هنجارها و سنت‌های فرهنگی و اجتماعی مشارکت زنان در علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات را محدود می‌کنند و بخش قابل توجهی از جمعیت را بلااستفاده باقی می‌گذارند.

به گفته وی، زیرساخت‌ها و منابع ناکافی در جهان اسلام یکی دیگر از این چالش‌هاست. وی یکی از این زیرساخت‌ها را اینترنت پرسرعت خواند و گفت: دسترسی محدود به اینترنت پرسرعت و منابع محاسباتی، پیشرفت تحقیقات داده‌محور را کند می‌کند.

خواجا گفت که در جهان اسلام، علم و نوآوری اولویت پایینی دارد و علم و فناوری اغلب به نفع اهداف اقتصادی یا سیاسی کوتاه‌مدت کنار گذاشته می‌شوند. سیاست‌گذاران به ندرت پتانسیل تحول‌آفرین تحقیقات علمی را به رسمیت می‌شناسند و این در حالی است که سیاست‌های ناپیوسته، پروژه‌های تحقیق و توسعه بلندمدت را مختل می‌کنند.

او چالش بعدی را بی‌ثباتی سیاسی و اقتصادی خواند و گفت: تغییرات مکرر سیاسی و بحران‌های اقتصادی، ابتکارات علمی را مختل می‌کنند و سرمایه‌گذاری محلی و خارجی در تحقیقات را کاهش می‌دهند. بی‌ثباتی سیاسی موجب ایجاد عدم اطمینان می‌شود و پروژه‌های علمی بلندمدت را بازدارنده می‌کند.

او همچنین اعلام کرد که معمولا مؤسسات تحقیقاتی کشورهای اسلامی برنامه‌ای برای تبادل اعضای هیئت علمی و دانشجویان ندارند و این امر هم به چالش‌های اکوسیستم علم، فناوری و نوآوری این کشورها دامن می‌زند.

کامران خواجا بعد از برشمردن چالش‌های این موضوع به ارائه راهکارهایی پرداخت.

او یکی از این راهکارها را افزایش بودجه تحقیق و توسعه دانست و گفت که کشورهای اسلامی می‌توانند با ایجاد صندوق‌های اختصاصی تحقیق و توسعه برای دانشگاه‌ها و صنایع و ارائه مشوق‌های مالیاتی برای سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در تحقیقات بودجه این بخش را افزایش دهند.

راهکار بعدی او اصلاح نظام آموزشی است. او در این مورد گفت: سیاست‌های آموزشی باید آموزش STEM را تقویت کنند و یادگیری مبتنی بر پژوهش را ترویج دهند. علاوه براین، باید برنامه‌های درسی را برای گنجاندن حوزه‌های نوظهوری مانند هوش مصنوعی و بیوتکنولوژی به‌روزرسانی کنند و سرمایه‌گذاری بیشتری روی برنامه‌های آموزش معلمان داشته باشند که تمرکز آنها روی روش‌های تدریس مدرن است.

یاسر واحد، استاد دانشگاه ملی علوم و فناوری پاکستان

یاسر واحد آمار جالبی را در مورد وضعیت پژوهش در کشورهای اسلامی ارائه کرد و بودجه تحقیقاتی را در کشورهای اسلامی و غیراسلامی مقایسه کرد.

براساس این گزارش، کشورهای برتر جهان و میزان بودجه تحقیقاتی که صرف می‌کنند، عبارت است از:

اسرائیل: ۶/۳ درصد

کره جنوبی: ۵ درصد

تایوان: ۴ درصد

سوئد: ۳/۶ درصد

آمریکا: ۳/۴ درصد

کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی که بیشترین میزان بودجه تحقیقاتی را دارند، عبارتند از:

بیش از یک درصد: ترکیه، مالزی، امارات

بین نیم تا ۹۹ صدم درصد: مصر، مراکش، قطر

کمتر از نیم درصد: عمان، پاکستان، اردن، عراق

وی ۱۰ کشور برتر دنیا از نظر بیشترین تعداد مقالات علمی منتشر شده در سال ۲۰۲۴ را به شکل نمودار زیر معرفی کرد:

و آن را با نموداری از تعداد مقالات منتشر شده توسط دانشمندان جهان اسلام مقایسه کرد:

همانطور که در نمودار بالا مشاهده می‌کنید، روند تعداد مقالات منتشر شده از سال ۲۰۰۵ تا سال گذشته روند بسیار صعودی را در کشورهای عضو سازمان همکاری اسلامی داشته است. و در سال ۲۰۲۴ این تعداد به ۳۸۹ هزار و ۱۳۱ مقاله رسیده است. این در حالی است که فقط تعداد مقالات منتشر شده توسط چین در سال ۲۰۲۴ ۹۴۶ هزار و ۹۷۳ مقاله است.

انتهای پیام/